O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

O'SIMLIKLAR SISTEMATIKASIGA KIRISH
O'simliklar sitematikasi o'simlik turlarining xilma-xilligini va buning 
sabablarini o'rganuvchi fan bo'lib, o'z oldiga bir qancha vazifalami 
qo 'y ad i. Shulardan o'sim liklarni klassifikatsiya qilish va ularning 
rivojlanish tarixini tiklash asosiy o'rinda turadi. Hozirgi zamon o'simliklar 
klassifikatsiyasi tub m a’nosi bilan filogenetik sistema asosida tuzilgan. 
Bu filogenetik sistema o'sim lik lam in g m orfogenezi, ichki tuzilishi,
24

---

individual taraqqiyoti, fizologik va bioximik xususiyatlari, geografik 
tarqalishi hamda tashqi muhit bilan o'zaro munosabatlariga asoslanadi. 
Klassifikatsiyaning amaliy ahamiyati shundaki, bunda o'simliklar biror 
turining xususiyatlari, sifatlari haqida fikr yuritilganda bu tumi bir-biriga 
m a’lum darajada o'xshash boshqa turlardan farq qila bilish imkoniyatiga 
ega bo'lish lozim.
Hozirgi zamon sistematikasi o'sim liklarni puxta o'rganish uchun 
quyidagi usullardan foydalaniladi.
1) o'simliklaming paydo bo'lishini solishtirish - solishtirma morfologik 
usul;
2) individual rivojlanishning o'rganish - ontogenetik usul;
3) o 'tg a n geologik d a v rla rd a o 's g a n o 'sim lik la r to 'g 'ris id a g i 
m a’lumotlarni yig'ish - paleobotanik usul;
4) o'simlik organizmlarining anatomik tuzilishini o'rganish;
5) har bir o'simlikning tarqalish hududini o'rganish - geografik usul.
Bulardan tashqari sistematika fanida bir qancha boshqa usullardan
foydalaniladi. B otanika va agronom iya fani bir umumiy obyektni 
o 'rg an ad i va ularning ish uslublari ham da rivojlanish tarixi o 'zaro
bog'liqdir. Botanika hamma o'simliklaming turli-tumanligini, tuzilishini 
va rivojlanish qonuniyatlarini, agronomiya esa madaniy o'simliklarni 
yetishtirishni o'rganadi. Har ikkala fanning maqsadi bitta - u ham bo'lsa 
o'simliklardan foydalangan holda insonlarning ularga bo'lgan ehtiyojini 
to'laroq qondirishdir. Yuqoridagi usullarda o'rganilgan o'simliklar turli 
guruhlarga bo'linadi. Shu guruhlar taksonomik birliklar yoki sistematik 
birliklar deyiladi. Hozirgi zamon sistematikasida 6 taksonomik birlik keng 
qo'llaniladi.
- Bo'lim - Divisio.
- Sinf - Classis.
- Tartib - Ordo.
- Oila - Family.
- Avlod - Genus.
- Tur - Species.
O 'sim liklar olamining xilma-xilligini klassifikatsiyalashga urinish 
allaqachon boshlangan. Teofrast (bizning eramizdan oldingi III asrda) 
o'sim liklarni daraxt, buta, butacha, o 'tla rg a ham da botqoq, k o ‘1 
o'sim liklari va boshqalarga ajratgan. O 'rta asrlarda ham o'sim liklar 
sistematikasi yaratilgan. Bunda o'simliklar olamini guruhlarga ajratishda
25

---

ular mevasining shakli, urug'ining joylashishi, yoki gul bargi yo‘qligi 
kabi istalgan belgilarini asos qilib olgan edi. Bunday sistemalar sun’iy 
sistemalar deb atalgan. Chunki ular o'simliklaming tasodifiy belgilariga 
asoslanib, ularning qarindoshlik belgilarini yoki ayrim guruhlar orasidagi 
farqini amalda k o 'rsa tib bera olmagan. Shuning uchun o'sim liklar 
sistematikasi rivojlanishidagi muhim davr shved olimi K.Linneyning 
« 0 ‘simliklar sinfi» (1738) degan asari yaratilishi bilan boshlanadi. Linney 
bu asarida barcha o'sim liklar turini 24 sinfga bo'lgan. K. Linney 
o'simliklar olamini muayyan sinflarga bo'lishda guldagi changchilar 
sonini va ularning tutashib o'sish usullarini asos qilib oladi va bu bilan 
o'simliklar klassifikatsiyasining birmuncha sodda hamda qulay sistemasini 
yaratdi. O'simliklaming guruhlarini, o'simliklar olamini, sinf, tartib, 
turkum, tur, xilini ham Linney aniqladi va botanikaga o'simliklaming 
qisqa, aniq ta ’rifini va ularni nomlashning yagona sistemasini kiritdi. 
Biror o'sim likni aniqlash uchun albatta, Linneyning q o 'sh(binar) 
no m e n k latu ra sid an fo y d alan ila d i. Bu n o m e n k latu ra g a asosan 
o'simlikning har bir turi ikkita so'z bilan nomlanadi. Bunda birinchi 
so'z o'simlikning biror turkumga mansubligini ifodalaydi. Ikkala nom 
(turkum va tur) lotin tilida yoziladi, ulardan keyin shu o'simlikning 
t a ’riflagan m uallifning nomi qisqartirib yozib qo'yiladi. M asalan, 
«bug'doy» turkumiga bir qancha bug'doy turlari kiradi. Qattiq bug'doyni
- «Triticum durum», yumshoq bug'doyni - «Triticum aestivum», Polskiy 
bug'doyni - «Triticum polonicum» deb atash kerak. O 'sim liklar 
olamining turli-tumanligini sistematikada ikkita katta bo'limga tuban 
yoki tallomli va yuksak barg poyali o'simliklarga bo'lish mumkin.