O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus t a ’lim vazirligi

Viruslar - «Virophyta» bo'limi
Viruslar (yunoncha «Virus» - zahar) yuqumli kasalliklarga sabab 
b o 'lad ig an ultram ikroskopik ta n ach alard ir. U lar tayoqcha, shar, 
ipsimon, bukilgan shakllarda bo'ladi. Viruslarni birinchi bo'lib 1892- 
yilda rusolimi D.I.Ivanovskiy tamaki o'simliginingmozayika kasalligini 
o'rganishda kashf qilgan. Mayda ultramikroskop tuzilishga ega bo'lgan 
viruxlarning o'rtacha kattaligi 450-500 nm dan iborat.
Qoramollarda oqsil kasalligini tarqatuvchi viruslarning kattaligi 20 
nm dir. Viruslarning asosiy xususiyatlaridan yana biri ular o'z tiriklik 
xusu siy atini tirik o rg an iz m la rd a saqlay o lish id ir. V iruslarga 
mikroorganizmlarning parazitlari faglari ham kiradi. Fagalar (yunoncha 
«fagus» - yem iruvchi, yutuvchi) m ikroorganizm larni yemuruvchi 
viruslardir. Ulardan meditsinada har xil yuqumli kasalliklarga qarshi
27

---

kurashda foydalanish mumkin. Viruslarga tuzilishi jih atidan yaqin 
bo'lgan m ikroorganizm lar rikketsiyalar ham kiradi. U lar odam va 
hayvonlar hujayrasida yashaydigan parazitlardir. Bu parazitlaming shakli 
gantelsim on yoki sharsim ondir. K ishilarda tif (terlam a) kasalligini 
tug'diruvchi rikketsiya provocheka - «Riccettsia prova zekii» vakili odam 
biti bilan simbioz yashaydi va yuqumli kasalliklarni tarqatadi.
Bakteriyalar - «Bakteriaphyta» bo‘lirni
Bakteriyalaming 3000 ga yaqin turi bor. Bular bir hujayrali, ipsimon 
yoki ipsim on shoxlangan k olon iy ali o rganizm lardir. K o 'p c h ilik
bakteriyalar tabiatda juda keng tarqalgan. Ular tuproq, suv, o'simlik 
tanasi, hayvon tanasida atmosferada ko‘p uchraydi. Masalan, qishda 
shahar havosida 1 m3da 4,5 mingga yaqin bakteriya aniqlangan, yozda 
esa bu ko‘rsatgich 10-25 mingni tashkil qilgan. Qaynatilgan kartoshka, 
non, go‘shtda tez rivojlanadigan «Bacillus prodigiosus»ning kattaligi
0,0008 mm ni tashkil qiladi. Bakteriyalar hujayrasi shakliga qarab, 
sharsim on-kokklar, tayoqchasim on-basillilar va bukilgan-spirillarga 
bo'linadi.
D u k k ak d o sh lar oilasi v ak illarid a ildiz tu g an ak hosil qiluvchi 
bakteriyalardan «rhizobin radicicolo», «bacteria radicicola» yashaydi. 
Bakteriyalarsiz tabiatda modda almashinuvi kuzatilmaydi. O'simlik va 
hayvon qoldiqlarining chirishida turli bakteriyalar ishtirok etib qo'lansa 
hidli gazlar hosil bo'ladi. Azotsiz organik moddalarning bakteriyalar 
faoliyati natijasida parchalanishi achish deyiladi va u bir nechta turlarga 
bo'linadi:
1. 
Sut kislotali achish - «lactobacterium acidophilum» va boshqa 
bakteriyalar faoliyati natijasida sodir bo'ladi. Hosil bo'lgan sut kislotasi 
oziq-ovqat mahsulotlarini uzoq muddat saqlashga xizmat qiladi.
2. Moy kislotali achish - «clostridium pasteurianum».
3. Sirka kislotali achish - «acetobacter aceti».
4. Pektin moddalarining achishi - «slostridum pertinovorum».
Hozigi vaqtda bakteriya va aktiomisentlaming roli yanada oshmoqda,
chunki meditsina, veterinariyada va chorvachilikda qo'llanilayotgan 
antiboitiklar, aminokislotalr, vitaminlar olishda ularning ahamiyati katta, 
ularning qo'llanishi esa chorvachilik mahsulotlarining oshishiga sabab 
bo'lm oqda.
28

---

«Bacillus thuringiensis» (endobakterin, dendrobasellin) prepartlari 
o'simliklar zararli hasharotlarga qarshi ishlatilsa tuganak bakteriyalari 
p rep aratlari (azot bak terin , nitrogin) o 'g 'it sifatid a q o 'llan ilad i. 
B ak teriy alarn in g z a ra rli to m o ni ham bor. M asalan , oziq-ovqat 
mahsulotlarining ko'plab buzilishiga bakteriyalar sababchidir. Misol 
uchun, «Clostridium botulinum botilizum taksoni» go'sht, baliq, konserva 
mahsulotlarining buzilishiga olib keladi. Nitro taksin botulazimining 1 
gr moddasi 60 mlrd. sichqonni (1200000 tonna tirik vazni) o'ldiradi.
V. Algalogiya - suv o'tlari xlorofilli o'sim lik b o 'lib, unda faqat 
(varaqa) tallom lar bordir. suv o'tlar ko'l, daryo, hovuz, dengizlarda 
uchraydi. Botqoqlarda ariq, ko'lm ak suvlarda, zax yerlarda, ho'l tosh 
ustida, tuproq ustida emas, uning ustki qatlamida ham ba’zida uchraydi. 
suvo'tlari avtotrof organizmlardir, xlorofilga ega bo'lgani uchun suvda 
erkin yoki birikkan holdagi karbonat angidriddan ( C 0 2) yorug'likda 
uglerodni o'zlashtiradi.
VI. Hujayra po'sti sellyulozadan, b a’zan shilimshiqlanuvchi pektin 
m oddadan iborat. X rom o to for - yuksak o'sim lik lard ag i xlorofill 
d o n a c h a la ri kabi vazifan i o 'ta y d i, fo to sin tezg a yordam beradi. 
Xromotofor - xlorofil va boshqa pigmentlar bilan to'yingan, rangsiz oqsil 
moddadan iborat. Xromotoforda pirenoidlar zichlashgan oqsil tanachalar 
bor, uning tevaragida kraxmal to'playdi. suvo'tlarida vakuola yaxshi 
rivojlangan. Hujayra shirasida qand, oshlovchi modda, organik kislota, 
tuzlar, oksalat, shavel kislota, kalsiy, sulfat yig'iladi. su v o 'tlari 
yorug'likdan tashqari temperaturaga ham muhtoj. Masalan, sovuq suvli 
dengizlarda laminariya va fukus, tropik joylarda, sovuq suvli dengizlarda 
sargassum va makrosist deb ataladigan suvo'tlar yashaydi. Qutblarda 
qor muz eriyotgan joylarda sovuqqa chidamli suvo'tlari o'sadi, ular 
moviy yashil tusga kiradi. Aksincha, boshqa moviy yashil suvo'tlar 69° S 
darajada bo'lgan issiq buloqlarda yashaydi. K o'l va dengizlarda mayda 
suvo'tlari son - sanoqsiz planktonlar tarkibiga kiradi. Plankton - suvda 
qalqib yuradigan hayvon va o'simlik organizmlar yig'indisi bo'lib, ular 
suvning tiniqligi yorug'likning kirib borishiga qarab suvda har -xil 
chuqurlikda, 100-200 metr chuqurlikda ham yashaydi. Ba’zi suvo'tlari 
suv betida suzib yurib fitoplankton hosil qiladi, b a ’zilari suv tagiga 
cho'kib, o'simlik hayvon organizm lar to'dasidan bentos hosil qiladi. 
suvo'tlarida otalik va onalik hujayrasining qo'shilishi uch xil:
l.Izogamiya - «izos» o'xshash, «gameyn» - qo'shilish.
29

---

2. Geterogamiya - «getrom» - har xil otalik gameta kichik, onalik 
gameta kattaroq bo'ladi, ikkalasi harakatchanlik xususiyatiga ega.
3. Oogamiya - «ооп» - tuxum , u rg'ochi tuxum hujayra yirik 
harakatsiz, erkak jinsiy hujayra harakatchan bo'ladi.
Suvo'tlarining 20 mingga yaqin turi bo'lib, ular 6 ta sinfga bo'linadi: 
Sariq-yashil suvo'tlar;
Ko'k-yashil suvo'tlar;
-
Yashil suvo'tlar;
Diatom suvo'tlar;
Q o'ng'ir suvo'tlar;
-
Qizil suvo'tlar.
Fungi - zam burug'lar tallofit, xlorofilsiz, getrotrof o'simlik ya’ni 
tayyor organik moddalar bilan oziqlanadi, saprofit zam burug'lar o'lik 
organik substratlarga o'rnashib oladi.
Mitseliy bo'linish yo'li bilan vegetativ ko'payadi. Achitqi zamburug'i 
kurtaklanadi hamda vegetativ urchiydi, jinssiz urchish sporalar yordami 
bilan bo'ladi. Jinsiy jarayonda 2 ta hujayra ichidagi hamma narsalarning 
bir-biri bilan aralashib ketishi natijasida zigota hosil bo'ladi. Zamburug'lar 
evolyutsion ja ra y o n d a s u v o 'tia rid a n paydo b o 'lg a n , b a ’zi bir 
zamburug'lar oddiy xlorofilsiz xivchinli organizmlardan kelib chiqqan. 
Zamburug'lar 5 ta sinfga bo'linadi.
1. Arximisetlar - «Archimycetes».
2. Fikomisetlar - «Phycomycetes».
3. Askomisetlar - «Ascomycetes».
4. Bazidiomisetlar - «Basidiomycets».
5. Takomillashmagan zamburug'lar - «Tungi impefecti».
Arximisetlar - karam ko'chatida qora bo'g'iz kasalligiga yo'liqtiradi.
(Olpidiy zamburug'i - «olpidium brassicae»).
O o m isetlar-sap ro leg iy a (S aprolegia) su v lard a b a lc h iq la rd a , 
o 'lak salard a, baliq tuxum larida parazit yashaydi. M asalan, suvga 
tashlangan pashsha o'laksasi bir necha kundan keyin oq momiq mitselliy 
bilan qoplanadi. R izoid yordam ida h a sh aro t tanasiga yopishadi. 
Anteridiy bilan tuxum hujayra qo'shilib oogoniyni hosil qiladi. Oosporaga 
aylanadi va jinsiy ko'payadi.
Fitoftora («Phytophtora infesans») kartoshkada chirish kasalligini 
keltirib chiqaradi.
Zigomisetlarga M ukor (Mucor mucedo) oq mog'or
30

---

Oliy zamburug'lar
Xaltali zamburug'lar Pinisillni mog'ol -aspergil (Aspergillius)
Siyox zamburug'i - penisill (Penicillium)
Un Shudring Qoramug' (Claviceps purpurea)
Bazidial zamburug'lar Qora kuya. Zang zamburug'i zirk bargida - 
piknidiya deb ataladi.