O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
yuboradilar. Jaloliddin magMubiyatidan foydalangan mo'g'ullar uning
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
yuboradilar. Jaloliddin magMubiyatidan foydalangan mo'g'ullar uning Ozarbayjonning Mug'on, Shirkabutdagi qo'shin yig'ishi mumkin bo'lgan joylariga qo'qqisdan zarba berishadi. 1231-yil bahorida u Ganjaga kelib, barcha gina-kudratlarini unutib, yana mo'g'ullarga qarshi ittifoq tuzish uchun musulmon hukmdorlariga murojaat etdi. Lekin uning taklifi javobsiz qolib ketdi. Shunda Suriyadagi Amida qal’asi hokimi uni o'z oldiga chorlaydi. U Iroqqa borib yana qo'shin.to'plamoqchi bo'ladi. Amida yo'li yaqinida unga to'satdan mo'g'ullar hujum qilib qolishadi (1231 yil avgust boshi). Uni 15 chog'li mo'g'ul navkarlari ta’qib etishadi. Jaloliddin o'z sheriklaridan ajrab, Mayafariqin (Hozirgi 204
Turkiyaning Silvan viloyati) yaqinida Ayn-ad-dar qish log 1
Ushbu tog'lik qishloqda u kurdlar qo'liga tushadi. O'zini sulton deb tanishtirgandan so'ng uni kurdlar o'ldirishga jazm etmaydilar. Uni tegishli joyga yetkazib qo'yish evaziga mukofot va’da qiladi. Lekin kurdlar rahbari xonadonidan joy olgan horib-tolgan Jaloliddinni, boshqa bir kurd kishisi o'Igan inisi xuni evaziga o‘ldiradi. Bu voqea taxminan 1231 yilning avgust oyi 17-20 sanalari oralig'ida ro'y beradi. Ertasi kuni sulton buyumlarni sotib yurgan kurd xususida Mayafariqin hukmdori al-Malik al-Muzaffarga xabar berishganda u qishloqqa o‘z sarkardasi Shahobiddin. G'oziyni yuboradi. Shahobiddin G'oziy sulton jasadini olib, qishloq erkaklarining barini o'Idiradi va qishloqqa o‘t qo‘yib yuboradi. Muarrix an-Nasaviy buni eshitib, shaxsan Mayafariqinga keladi. Jaloliddinning tog'asi, vazir 0
Jaloliddin Manguberdining murdasi Mayafariqinga dafh etilib, mo'g'ullar kirib kelgudek bo'lsa, haqoratlanmasin degan maqsadda go'ri yer bilan tekislab yuboriladi. Uning ashaddiy dushmani Damashq hokimi al-Malik al-Ashrafga sulton halokati xususida xabar yetkazib suyunchi so'raganlarida, u qayg‘uga botib: ’’Sizlar uning o iim i bilan meni qutlamoqchimisizlar? Ammo siz voqeaning achchig'mi tatib ko'rasizlar. Olloh nomi bilan qasam ichamanki, uning halokati islom olamiga m o'g’ullarning bostirib kirishini anglatadi. Endilikda biz bilan Ya’juj va Ma’jujlar o'rtasida devor bo'lib turgan Xorazmshohdek odam yo'qdir”, -deb javob bergan edi. Ibn Vosil esa uni ‘‘m o'g'ullar va musulmonlar orasidagi istehkom bo'lgan"’ deb ta’riflagan edi. Jaloliddinning o'limidan so'ng uning shonli nomi tez orada xalqlar tilida doston bo'lib ketdi. “Jaloliddin tirik”, “Jaloliddin qaytib kclayapti” degan ovozalar uzoq vaqtgacha m o'g'ullam i tahlikaga solib kelgan. O 'zini “men Jaloliddinman'’ deb nomlagan turli shaxslar m o'g'ullarga qarshi ko'p holatda isyon va qo'zg'olonlarga boshchilik qilganlar (masalan, 1236-yili Eronning Ustundorida ko'tarilgan qo'zg'olon, 1255-yili Amudaryo bo'yidagi voqealar va h.k). Musulmon tarixchilari o 'z asarlarida hamisha uni mard va jasur sarkarda sifatida ta’riflashgan edi. Jaloliddin Manguberdini shaxsan bilgan an-Nasaviy u to'g'risida shunday ta’rif bergan edi. “U turkiy bo'lib, qora m ag'iz yuzli, bumi oldida qora xoli bor o'rta bo'yli yigit edi. Fors tilida ham bemalol so'zlasha olar edi. U dovyuraklikda tcngi yo'q, sherlar ichida arslon, otliqlar ichida eng jasuri edi... Qisqa so'zli, hech qachon so'kinmagan, yomon so'zlami o'ziga ep ko'rmagan, ju d a jiddiy, atrofdagilar oldida o'zini sipo tutar, hech qachon 205
kulm as, faqatgina tabassum qilib qo‘yar edi xolos. li adolatni sevgan, lekin zamon zayli uni o'zgartirishga majbur qilgan. U o 'z fuqarolarini dardini yengillashtirishga harakat qilgan, shuni hohlagan, lekin tanazzul davri
bo'lganligi bois
ham zo‘ravonlikka y o i bergan. 0 ‘zini
ulug'lasblarini istamagan. Bachkana ta’riflami yoqtirmagan, faqat sulton deya m urojaat qilishlarini so'ragan. lining farmonlarida yolg‘iz so'z: ’’Yordam y o lg 'iz Ollohdandir!” degan shior bo'lgan.» Xorazm shohlar avlodidan bo'lgan M isr hokimi al-Muzaffar Sayfiddin Kutuz ajdodlarning shonli kurash yo'lini davom ettirib, 1260- yili Y'aqin Sharqdagi Ayn Jalut yonida mo‘g ‘ullarga qaqshatqich zarba berib, ularning Suriya va Misrga kirib kelishlariga chek qo‘yadi. 1999-yil noyabrda Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligining keng nishonlanishi, uning vatani Xorazmda unga mahobatli haykal o'rnatilinishi, yurtboshimiz ta’kidlaganidek “G'anim oldida bosh egm agan, tiz cho'kmagan. Vatan deya
halok bo'lgan” 'milliy qahram onim izga xalqimizning ehtiromi, muhabbatL ajdodlar xotirasini m uqaddas saqlashi ramzi bo'lib qoldi.
M o 'g 'u llar istilosidan so'ng Movaraunnahr, Xorazm, Xurosonning gullab-yashnagan dehqonchilik vohalari tamom ila halokatga uchradi. Sharqda dong'i ketgan qadimiy va obod shaharlar, jumladan Samarqand, Buxoro, Urganch, X o'jand, Marv, Termiz, Balx, Nishopur va boshqa shaharlar xarobazorga aylantirildi. Marvdagi mashhur suv bilan shaharni ta'm iniovchi-Sultonband, Balxob daryosidagi Bandi amir, Samarqand shahrini suv bilan ta’minlaydigan yagona to'g'onlarning hammasi C hingizxon buyrug'iga ko'ra buzib tashlandi. Jumladan Balx va uning atroflari 6 oy mobaynida suv ofatini boshdan kechiradi. Samarqandning asosiy aholisi, buxoroliklaming ko'pchiligi, Urganch va Marv kabi ulkan shaharlar ahlining barchasi ona shaharlarini yo tark etdilar yoki qirib tashlandiiar. Istilochilar ilk bora yuqori madaniyalli aholining ilm-fan, m e'm orchilik sohalaridagi yutuqlarini, yuksak darajadagi hunarmandchilik, tijorat, sug'orm a dehqonchilikni shu o'lkaga kelib ko'rdilar.. Bosqindan so'ng sharqqa dong'i ketgan zargarlik, qurol-aslaha yasash, nafis matolar to'qish, naqshinkor nimchalar ishlab chiqarish barham topdi. Vohalarda suvsizlikdan yerlar qaqrab dehqonchilikka qiron 206
keldi. Bir necha asrlik tarixga ega bo'lgan mashhur ipak savdo yo'llari izdan chiqdi. Ilm-fan, madaniyat namoyondalari xor-zor etildi. Tirik qolgan aholi
vayronalarga, zulm
va zo'ravonlikka, ochlik
va qashshoqlikka mahkum etildi. Chingizxon tiriklik vaqtidayoq o'z o g 'illarig a mulklarini ulus qilib bo'lib berishni boshlagan edi. 1207- yildayoq katta o 'g 'il ilkiga Selenga daryosidan Irtishgacha bo'lgan yerlar mulk etib berilgan edi. Chingizxon o'lim i arafasida (1227-yil avgust) esa boshqa o'g'illariga ham turli zabt etilgan yerlarni ulus etib bo'lib berdi. Janubiy Sibirdan Xorazm va Darbandgacha bo'lgan yerlar Jo'chiga, Oltoy togMarining janubiy sarhadlaridan to Amudaryo va Sindgacha bo'lgan
ikkinchi o 'g 'il Chig'atoyga, Xitoy va M o'g'uliston voris bo'lmish uchinchi o 'g 'il O'gedeyga, Eron va Xuroson Tuliga ulus tarzida bo'lib berildi.
Rashididdinning m a’lumotiga ko'ra, Chingizxon vafotidan so'ng Chig' atoyga 4000 ta askar tekkan ekan. Ularning boshliqlari o'z navbatida b a r b s , jaloyir, qovchin va orlot qabilalaridan bo'lgan. Ibn Arabshohning yozixhicna qovchinlar Amudaryo shimoli
Buxoroning sharqiy
lomonlarida, barloslar Qashqadaryo vohasida, orlotlar Afg'oniston shimolida joylashgan ekanlar. Keyinchalik Mahmud Yalavoch ham o 'z siyosati borasida shu qabilalarga suyanib ish ko'rar edi. M o'g'ullar ko'chmanchi xalq bo'lgani uchun boshqaruv tizimini tushunmas edilar. Chingizxon tiriklik vaqtidayoq xorazmlik taniqli savdogar, m o'g'ullar xizmatida anchadan beri faoliyat ko‘rsatayotgan Mahmud Yalavochni Movarounnahr noibi etib tayinlashini bildirgan edi va u tez orada Movarounnahr noibi etib tayinlanadi. Uning qarorgohi esa Xo'jand shahrida joylashadi. Shubhasiz, Mahmud Yalavoch yirik va boy savdogar
manbalarning xabariga k o 'ra uning boyligi shunchalik ko'p bolganki, hatto u butun Movarounnahrdan olinadigan soliqni oldindan to'lashi ham mumkin edi. Uning ixtiyorida m o'g'ullam ing tayanchi bo'lgan soliq yig'uvchi m o'g'ul bosqoqlari, mahalliy hokimlar, dorug’alar-harbiy ma’murlar hamda bir muncha m o'g'ul harbiy otryadlari bor edi.
Mahmud Yalavochga soiiqlar tushumini muntazam nazorat etish o'lkada m o'g'ullarga qarshi g'alayon bo'lishini oldini olish ma’suliyati yuklatilgan edi. Ko'pchilik aslzoda zodagonlar, savdogarlar, qisman ulamolar ham o ‘z jonlari ya qolgan mol-mulklarini saqlab qolish borasida xiyonatkorona tarzda bosqinchilar xizmatiga o‘ta boshladilar. O 'z navbatida o'lkada o'zlarining tayanch vositasi bo'lishlariga harakat qilgan m o'g'ullar ham bu toifadagi kishilarni qo'llab-quvvatlay 207
boshladilar. M o‘g‘ui xonlari (viloyat hokimlari xon, oliy hukm dor esa qoon yoki xoqon deb yuritilingan) va mahalliy zodagon, yer egalarining zulmi natijasida mehnatkash xalq endilikda ikki tomonlama eziia boshlandi. OMponu soliqlam ing miqdori tobora oshib bordi, undan tashqari esa aholidan yig 'ib olinadigan turli to'lovu yig‘imlar, jarimalarning soni haddan tashqari oshib keta boshladi. Yangi yer soligMning- nomi-” k alo n ” deyilib, u hosilning o ‘ndan bir miqdorida olingan. 1235-yilgi qurultoydan so‘ng esa chorva mol boshidan olinadigan. valpi soliq-” q o p c h u r” ta'sis etilgan. Unga ko:ra 100 tadan bir miqdorda chorva soliqqa to ‘lanar edi. (B u soliq asosan m o'g'ullar turmush tar/i xususiyatini hisobga olgan holda joriy etilgan edi). “ Y asoq“qa ko'ra. davlat xazinasi uchun “ sh u len ” deb nom olgan oziq-ovqat solig' i joriy qilingan. Bu soliqqa ko‘ra har bir podadan ikki yashar qo‘y, qimiz uchun har mingta otdan bir biya hisobidan olingan. Soliqlar asosan xonlar tomonidan barot (ijara) tarzida oldindan xazina uchun undirilib, so ‘ngra aholidan z o ‘ravonlik bilan oshirilgan miqdorda undirilar edi. Ayniqsa. hunarmandlarning ahvoli og‘ir boMgan ularning o‘z yurtlarida tirik qoiganlari m ahalliy xonlarning mulki sifatida isblatilinar edi. Masalan, 1262-yil Buxoroda boMgan Xubilay qoonning vakili bu yerda 5000 la hunarmand Botuxonga, 3000 tasi malika Siyurko‘kteniga (Xubilay va M unqalam ing onasi) tegishli boMganligini qayd etadi.
1246-yil Mo‘g‘uHstonda boMgan sayyoh Plano Karpini eng yaxshi hunarmandlar xoqon xizmatida ekanligini va ularga qullarcha munosabatda boMishlarini qayd etib o 'tad i. Bu guruh shaharlik hunarmandlarga esa kundalik ovqat berilib, ularga darhaqiqat qullarcha munosabatda boMingan boMsa. ikkinchi guruh shaharlik hunarmandlarga esa katta soliqlar solingan. M o‘g ‘ullarga qarashli boMgan harbiy qurol-aslaha va anjom lar ishlab chiqaradigan ustaxonalar-” k o rx o n a” nomini olgan boMib, u yerdagi hunarmandlar esa qul darajasidagi kishilar hisoblanar edi. Hunarmandlar toMaydigan maxsus soliqning nomi “tamg‘a” deb atalgan. M o‘g ‘ullar. shuningdek, batam om huquqsiz qullar mehnatidan ham foydalanishar edi. Mo‘g‘ullar hukm ronligi davrida yer egaligi holati ham o‘zgarib, yangi in’om etilgan yerlar m o‘g‘ulcha
nomini olgan. Suyurg‘ol hajmi jihatidan (unig tarkibiga ju d a katta yer maydonlari, suv havzalari, dasht- yaylovlar ham kirib ketar edi) iqtadan farq qilar edi. Bu davrda davlat, mulk (xususiy . yerlar), v aqf (diniy idoralar ixtiyoridagi yerlar) yerlarda ko‘p holda ijaraga chorakor dehqonlar mehnat qilishgan. Bir qisin ijarador-o‘rtahol dehqonlar esa
deb yuritilgan. 208
Buyuk hoqon hisoblangan ()‘gedey (1229-1241 yy.) davridayoq m o 'g 'u llar o'zlariga xizmat ko'rsatayotgan ayrim kishilar, katta yer egaiari, savdogarlarga turli yorliq va pavzalar bera boshladilar. Payza qimmatbaho metall (oltin, kumush) yoki jez, yog‘och taxtalardan ishlangan boMib, unga no'yonning muhri qo‘yilar edi. Bunday payzaga ega bo'lgan kishilar, shu jumladan, elchilar, soliq yig‘uvchilar va boshqa siiaxslar aholidan turli yigMm, to ‘lovlarni talab qilib olish huquqiga ega edilar. Ko‘plab beriladigan payza egaiari aholidan tekinga ot-ulov, yem- xashak, yotar-joy, oziq-ovqat talab qilishga haqli ham edi. Savdo yoMlarida joylashgan bekatlar “ yom” (jom) deyilib, ularning xizmati va h a raj at i mahalliy aholi bo‘ynida edi. Bu bekatlar bo‘ylab davlat ishlari bcryicha ko'plab elchi, chopar, vakil va boshqalar o‘tib, ularga xalq tekinga xizmat qilib, ularni ta’minlab turishi ham lozim edi. 1235-yildan boshlab hoqon farmoniga ko‘ra, har bir yomning aloqa xizmati va harakati 2 ta tuman aholisiga yuklatildi. “Yomlar bo‘yidagi aholida toqat-va majol ham qolmagan edi’> d e b yozgan edi Rashididdin. Mahalliy ahoii-hunarmand, dehqon, chorvador, kim bo‘lishidan qat’iy nazar umum hashar ishlarida qatnashishi va tekinga ishlab berishi shart edi. M o'g'ullarning ichki xo‘jalik hayotni savdo-sotiq sohasini bir oz jonlantirish borasidagi chiqargan past qiymatli tangalari aholi ichida o ‘z o'rnini topmadi. Aksincha, zo‘rlik po‘pisaga qaramay, 1232-yildan boshlab Samarqandda pul muomalasi tugatildi, savdo-sotiq ayriboshlov darajasiga tushib qoldi. Farg'ona, Shosh, Termiz va boshqa viloyatlarda m o 'g 'u l istilosidan so‘ng pul zarb etish o‘z-o‘zidan tugagan edi. Natijada Lez orada Movaraunnahrda pul muomalasi butkul izdan chiqdi.
0
qo'zg'olonchilarga murojaat etib: “Yey haq toliblari, qachongacha 209
cutamiz va intizorlik tortamiz. Ro‘yi zaminni tangridan 40
yetsa, qilichmi, o'q-yoyrni, kattakmi, qo‘ Iga olsin. QoMdan kelgancha :angridan qo‘rqmaydiganlardan birontasini ham tirik qcrymaslik lozim”,- degan so'zlar ozodlik kurashiga xalqni da’vat etadi. Shu paytda Sherozdan kelgan harbiy anjomlar ortilgan karvon qo‘zg‘olonchilarning qurollanishiga yordam beradi. Qo‘zg‘olon kuch-qudrati oshib borayotganligini, xalq qo‘zg‘olonchilar tarafiga o‘tib borayotganligini ko‘rgan mo'g'ul no‘yonlari Movarounnahr hokimi Mahmud Yalavochdan yordam so'rashga majbur boMadilar. Mahmud Tarobiy o ‘zining ko'plab tarafdorlari bilan Buxoro tomon yo‘l oladi. Buxorolik aqoid (diniy ilm) olimi, mashhur shayx Shamsiddin Mahbubiy ham qoMiga qurol olib, o'z safdoshlari bilan qo‘zg ‘olonchilar safiga qo'shiladi. Tarixchi Juvayniy Mahmud Tarobiy haqida shunday deb yozgan edi: “U akobir, boy- badavlat kishilami haqorat qildi, sharmandasini chiqardi, o ‘ldirtirdi, ularning bir qismi esa undan qochib qutildi. U oddiy xalqqa va darbadarlarga, aksincha, iltifot va marhamat ko'rsatdi”. Darhaqiqat Mahmud Tarobiy Buxoro ahliga muruvvat namunaJarini ko‘rsatdi. Buxorodan qochgan mo'g'ul harbiylari va buxorolik zodagonlar Karmanaga kelib panoh topgan edilar. Bu yerda ular ma’lum kuch to‘plab, Mahmud Tarobiy ustiga harbiy yurishni boshlaydilar. Bundan xabardor boMgan Mahmud Tarobiy dushmanga qarshi kurashisb maqsadida shahar chetidan Karmana yoMiga katta harbiy kuch bilan chiqadi. Ikki o ‘rtadagi qattiq jangdan so‘ng istilochilar yengilib orqaga chekindilar. Qo‘zg‘olonchilar mo‘g [ullarni to Karmanagacha quvib bordilar. Ushbu jangda mo‘g ‘ullardan Г0000 kishi qirib tashlandi. Lekin bu zafarli jangda qo‘zg‘olonchilar rahbarlari Mahmud Tarobiy va Shamsiddin Mahbubiylar halok boMdilar. Q o‘zg‘olonchilar endilikda shahid ketgan Mahmud Tarobiyning o ‘rniga uning ukalari Muhammad va Alini rahbar etib saylaydilar. Lekin bu yangi rahbarlarning harbiy tajribalari yo‘q, xalq ularni yaxshi tanimas, omma ichida ular nufuzga ega emas edilar. Bu esa qo‘zg‘olonning borishiga salbiy ta’sir o‘tkazdi. Oradan bir hafta oMmay mo‘g‘ullarning Yelduz no‘yon va Chag'an qo‘rchi boshchiligidagi yangi qo‘shini qo‘zg‘olonni bostirib uchun yetib keldi. Ikki tomonlama jangda Mahmud Tarobiy tarafdorlari butkul tor- mor qilinib, ikkala tomondan 21 mingdan oshiq jangchi halok boMdi. Mahmud Tarobiy boshchiligidagi ushbu xalq ozodlik qo‘zg‘oloni xalqimiz ozodlik kurashlari tarixida o'ziga xos iz qoldirdi. U, avvalo, istilochilar va ular tomoniga oMib ketgan mahalliy zodagonlarning 210
umumiy zulmiga qarshi ko‘tarilgan kurash edi. Bu ozodlik qo'zg'oloni mo‘g‘u1 istilochilariga ular qajichalik shavqatsiz tuzum o'matmasinlar, xalq hamisha o‘z ona vatani ozodligi yo‘lida kurashdan cho'chimasligini namoyon qildi. M o‘g‘ullar bu qo'zg’olondan so‘ng bosqoqlar tomonidan yig‘iladigan soliq va o‘lponlarni tartibga keltirishga harakat qildilar. Mahmud
Torobiy qo‘zg‘olonidan keyin Chig’atoy qo'zg'olonni bostirishda sustkashlik qilgan, degan inaqsadda, Mahmud Yalavochni o‘z amalidan chetlashtirib, uni Movaraunnahrdan chiqartirib yubordi. Tez orada xoqon uni Dasin (Pekin)ga shahar noibi etib jo‘natadi. Shundan so'ng Movaraunnahr noibi hamda
ijaradori sifatida Mahmud Yalavochning o ‘g‘li M a’sudbek tayin etiladi. U o‘limiga qadar (1289 y.) shu lavozimni egallab turadi. ХШ asrning ikkinchi choraklaridan boshlab, mo'g'ullarning ichida ham endilikda m a’lum siyosiy nizolar, parokandaliklar kelib chiqa boshlaydi. 1241-yilga kelib bosib olingan Rusiya, Volga bo‘yi, Ural va boshqa yerlardan Oltin 0 ‘rda davlati tashkil topadi. Mo‘g‘ullar 1256-yili Xulagu boshchiligida Eron, Kurdiston, Iroq va Yaqin Sharqning boshqa yerlariga hujum qiladilar. Mo‘g‘ul xonlari o'rtasida oliy hukmdorlik uchun kurash avj oladi. Ayniqsa, buyuk hoqon Guyukxonning (1246- 1249) o‘limidan so‘ng bu kurash keskin kuchayadi. 1251-yili hokimiyat tepasiga Botuxon va Berkaxoniaming qo‘lfab-quvvatlashlari bilan Tulining to 'n g ‘ich o‘g‘li Munqa (1251-1259) ulug‘ xon sifatida saylanadi. U dastlab Chig‘atoy ulusini mulk sifatida tugatadi va uni Botuxon bilan bo'lib oladi. Keyinchalik Munqaning oiimidars so‘ng Chig'atoyning nevarasi 01g‘uxon (1261-1266) Oltin 0 ‘rdaga qarshi kurashib, Chig‘atoy ulusini qayta tiklashga muvaffaq bo‘ladi. XIII
asrning 60-70-yillariga kelib, rasman yagona hisoblangan mo‘g ‘ul. imperiyasi aslida Brondagi Xulagiylar, Movaraunnahrdagi Chig‘atoy!ar, Oltin 0 ‘rda deyarli mustaqil qismlariga boMinib ketgan edi. lia r bir ulus xoni o ‘zini tamomila mustaqil sanab, payt kelganda qo‘shni uluslarga o‘lja uchun hujum ham qilib turar edilar. Masalan 1272-yili Xulagiylarning Oqbek boshchiligidagi askarlari Kesh va Nahshab shaharlarini, 1273-yil yanvarida Buxoroni talon-taroj etadiiar. Buxoro dahshatli qirg‘in-barotni boshdan kechirib, yetti yilgacha vayrona tarzda yotadi. M o‘g‘ullar to'g'risida so‘z ketganda yana bir muhim xususiyatni e’tiborga olmoq kerak bo'ladi. Bosib olingan yerlarda mo‘g‘ul harbiy sarkardalari, no‘yonlari, zodagonlari orasida siyosiy dunyoqarash o‘zgara boshlaydi. 211
Ba’zi n o 1 yon, xonlar, harbiy m a'm urlam ing kichik qismi, ularga ;rgashgan m ahalliy zodagonlar, savdogarlar, diniy ulamolar va boshqalar n'troq hayotga o4ish, markaziy hokimiyatni kuchaytirib, savdo-sotiqni rivojlantirish tarafdorlari edi. Dehqonchilik va savdo-sotiq xazinaning asosiy manbayi bo'lishi mumkin edi. Buning uchun esa shahar va qishloqlam i tiklash, ekinzorlami o'zaro payhon etishga chek qo'yish, soliqlami tartibga tushirish, shaharlar -rivoji, savdo, hunarmandchilikka hom iylik qilish darkor edi. Yuqorida la’kidlangan madaniylashish tarafdorlari safiga Munqaxon (1251-1259) va C hig'atoy noibi, hoqonning yaqin m aslahatchisi M a’sudbek (1238-1289) ham kirar edilar. Munqaxon shubhasiz tadbirli va zehnli Movaraunnahr noibi M a’sudbekning ta’siri ostida b a’zi bir ijobiy o'zgarishlarni amalga oshirdi. B utun m o 'g 'u lla r imperiyasida soliqlar bir xil tarzda undirilmas edi. M asalan, Xitoyning shimoli, M ovarounnahrda badavlat kishi 10 dinor. kam bag'al 1 dinor to'lasa, Xurosonda badavlal kishi 7 dinor, kambag'al esa 1 dinor to"lar edi va xakozo. Munqaxon soliq va xashar ishlarini tartibga solish borasida maxsus farmon-yorliq chiqardi. Unga к о т а Chingizxon o'lim idan so'ng berilgan pay/a va yorliqlar bekor etildi, yom lar bo'ylab aloqa vositasi uchun ajratiladigan otlar soni belgilanib. aholidan ortiqcha ot-ulov talab etish, yomlar uchun belgilangan otlarda shaxsiy m aqsadda foydalanish ta ’qiqlab qo'yildi. Munqaxoning qonunlashtirib qo'ygan chora-tadbirlari aholini behisob soliq va yig'inlardan ozod etib, ularning tinchlik-osoyishtaligini bir muncha ta ’m inladi, shahar hayotining, ichki va tashqi savdoning rivojlanishiga qisman imkon yaratib berdi. Bu islohotlar natijasida mamlakatning ayniqsa shim oliy-sharqiv rayonlari, jumladan Farg’ona vodiysida xo'jalik, iqtisodiy hayotda jonlanish sodir bo'la boshlaydi. A yniqsa,.xo'jalik-iqtisodiy hayotni bir m e’yorga tushirish, savdo va pul muomalasini izga solishda C hig'atoy ulusi noibi M a’sudbekning xizmati v a islohotlari katta o'rin tutgan. M a’sudbek m o 'g 'u l qoonlariga shaxsan yaqinligi ham uning islohotlar o'tkazilishga imkon ham bergan edi. 1271-yili m o'g'ullarning madaniy, o'troq hayot tarafdorlari madadi. Talas qurultoyi (1269-y.) qarorlariga tayanib, M a’sudbek yangi pul (m oliyaviy) isiohot o'tkazishga kirishdi. Unga k o 'ra, har qanday shaxs o 'z ig a kerakli tangalam i zarbxonalarga olib borib, uni xohlagan tarzda, lekin bir xil hajm, qiymat, vaznda zarb etish muitikin edi. Avval boshida qiyinchilik bilan kechgan bu jarayon XJII asrning 80-yillariga kelgandagina faoilasha bordi. Tez orada 16 ta yirik shahar va viloyatlarida bir xil vazn va yuqori qiymatga ega sof kumush tangalar zarb etilib, 212
rnuomalaga kiritildi. Garchi atrofdagi islohotlarga qarshi mo'g'ul harbiylari Erondan, .Yettisuvdan Movaraunnahrga vayronagarchilik keltirib chiqaruvchi kurashlarni amalga oshirib tursalarda, lekin islohotlar borishiga to'sqinlik qila olmadilar. Ma’sudbek 1273-1276-yillari qayta talangan Buxoroning tiklanishiga o'zi bosh qosh bo'ldi. 1282-83-yillarda Buxorodagi zarbxonalar to'laqonli ishlashga kirishdi. Savdo-iqtisodiy munosabatlar rivojlanib borayotgan Farg'ona vodiysida esa Chig'atoy xoni Duvaxon (1291-1306) davrida Andijon shahriga ham asos solindi. XIV
asrning 1-yarmiga kelib, Chig'atoy ulusida mo‘g‘ullaming o'troqJashuv jarayoni kuchayib, m o'g'ul zodagonlarining katta qismi savdo doiralari bilan yaqinlashib, islom madaniyati ta’siriga berilishi kuchayib bordi. Movarounnahr madaniy o'lkasi bilan yaqin aloqa o'rnatib, o'troq hayot kechirishga intilgan Chig'atoy xonlaridan biri Kebekxon (1309, 1318-1326) bo'ldi. U butunlay Movarounnahrga ko'chib kelib, o 'z qarorgohini N asaf shahri yonida barpo1 etdi. Keyinchalik bu saroy o'rnida yangi Qarshi shahri yuzaga keldi. Kebekxon davlatni idora etish, uning m a’muriy tuzilishini qayta tashkil etish, iqtisodiy hayotni tartibga solish maqsadida 2 xil ma’muriy va moliyaviy islohot o'tkazdi. Ma’muriy islohotga ko'ra mahalliy tuzilmalar tumanlarga, viloyatlarga aylantirildi. Mahalliy hokimlar-maliklar, sadrlam ing o'rinlari turkiy-m o'g'ul urug' boshliqlari qo'liga o'tdi. Noiblik esa merosiy bo'lib qoldi. Bu islohot davlatni birmuncha mustahkamlashda o'zining ijobiy samarasini berdi. Ma’sudbek davrida pul islohoti amalga oshirilgan bo'lsa-da, Kebekxon uni takomillashtirmoqchi bo'ldi. Jumladan, u Xulagiylar va O ltin O 'rda tangalari namunasida 2 xil pul: yirik kumush tanga-"dinor” va mayda kumush tanga “dirham” lar zarb ettiradi. Dinor (2 misqol, 8 gr. atroflarida) 6 ta dirhamdan iborat bo'lib qoldi. Kebek nomidan tangalar asosan Buxoro va Samarqandda zarb etilar edi. Shuningdek, 0 ‘tror zarbxonasi ham faol ishlay boshladi. Kebekxonning islohotlar! anchadan beri o'troq hayot, mahalliy aholi madaniyati bilan yaqinlashuviga qarshi bo'lgan guruhlarning ham faoliyatini kuchaytirib yuboradi. Kebekxoning ukasi
Oloviddin Tarmashirin (1326-1334) akasining siyosatini davom ettirib, o'troq hayot a n ’analarini qattiq turib himoya qiladi. U islom dinini qabul qilib, islom dinini Chig'atoy ulusining rasmiy diniga aylantiradi. Tarmashirin siyosatidan norozi ko'chmanchi m o'g'ul zodogonlari isyon ko'tarib 1334- yilda uni o'ldirishadi. Tarmashirindan so'ng hokimiyat tepasida boMgan Changshi (1334), Bo'zan (1334-1338), Eson-Temur (1338-1342), 213
[viunammad (1J42-1343)lar davrida Movarounnahrning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy hayotida sezilarli o'zgarishlar boMganligi yo'q. Aksincha, mahalliy qabilalar hokimiyati, urug‘ boshliqlarining ta’siri bu paytga kelib yanada kuchayib, C hig‘atoy hokimiyatining qudrati pasaya boshlaydi. Download 5.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|