O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
y illa r id a yashab ijod qilgan v a ta n d o sh im iz d ir . A hm ad F arg‘o n iy o z asarlari bilan fan ta r ix id a katta iz q o ld ir d i. U m atem atika, g eografiya. a str o n o m iy a , tarix soh alarid a ijod q ild i. Ahm ad F arg'on iyn in g ijo d iy fa o liy a ti B a g 'd o d d a u lu g ‘ m utaffakir o lim A l-X orazm iy r a h b a r lig id a g i “ B a y tu l-H ik m a ”- bilan bogM iqdir. U arab a ta m a sh u n o slig in i paydo b o ‘ lish i va ilm iy taraqqiyotiga m u n o sib h is s a q o ‘sh ib , B a g 'd o d va D am ashqda rasadxonalar q u r ilis h id a sh axsan qatn ash d i. Ahm ad Farg‘o n iy n in g kitoblari d u n y o g a m a’ lum va m ashhurdir. “ K itob fi U sui ilm an-N ujum ” ( “ F a la k iy o t ilm in in g usu llari haqida k ito b ”), “Falakiyot r is o la s i” , “ Falak asarlari sa b a b iy a li”, “ A i-M a jistiy ”, ‘41m- x a y y a ” , “ Al F arg‘o n iy ja d v a lla r i”, “U sturtob bilan amal qilish h a q id a ” , “O y y ern in g u stid a va o stid a b o 4lgan id a vaqtni a tiiq la sh r is o la s i”, “Y etti iq lim h is o b i”, “ U sturlob 'yasash h a q id a k ito b ” asarlarin in g q o ‘ly o zm a la ri A n g liy a , Fransiya, G er m a n iy a , M isr, H in d isto n , A Q Sh va R o ssiy a d a saqlanm oqda. A hm ad F arg‘o n iy n in g bu asarlarid agi ilm iy kashfiyotlari butun ja h o n fani va m a d a n iy a tig a ulkan va m u n osib h issa q o ‘sh d i. U 8 1 2 y ild a q u yosh tu tilish in i old in d an bashorat qilib b erd i, y e r n in g dum aloq e k a n lig in i ilm iy d a lilla r bilan isbotlab, bir x il fa z o y o r itg ich la r n i har x il vaqtda k o ‘ r ilish in i, tu tilish in i h am m a jo y d a har x il k u zatish m u m k in lig in i izo h la b berdi. A hm ad Farg‘ o n iy yaratgan ilm iy k a sh fiy o tla r natijalari q a y s i fan so h a sid a boM ishidan q a t’ iy nazar g ‘oyatda pishiq, p u x ta va n ih oyatd a m ukam m al b o ‘]g a n . XII asrdayoq olim ning a sa rla ri lo tin tilig a tarjim a q ilin g a n lig i va Y evropaga ta r q a lg a n lig i bu fik rn in g isb o tid ir . Y evrop alik lar Ahmad F a rg ‘ o n iy n i “Al F raganus” d eb ataganlar. U ning asarlarini lo tin , n e m is, in g liz , fran su z, rus va boshqa tilla rg a tarjima q ilg a n la r . A b u N asr M uham m ad ibn M uham m ad F o ro b iy 873-yiIda F orob ( 0 ‘tror) ya q in id a g i V asij sh ah arch asid a tavallu d k o ‘rgan va 9 5 1 -y ild a D am ashqda v a fo t etgan . 0 ‘ rta O siy o n in g y irik q o m u siy olim larid an biri, Sharq u y g ‘ o n ish d avrin in g en g k o 'z g a k o ‘ ringan arbobi, Sharq fa ls a fa s in in g otasi F orob iy avval Forob, B uxoro va Sam arqandda b ilim oldi va turli tilla rn i o ‘rgandi. B a g ‘dodga 159
kelgach fann in g tu rli sohalari b o 'y ich a bilim larini ch u q u rlash tirish d a davom etdi. U ilm iy d arajasini oshirgach, fanning d ey arli b archa sohalarini egallab, 160 dan ortiq asar yozdi. F o ro b iy n in g riy o ziy o t, falakiyot, tabobat, m usiqa, falsafa, tilsh u n o slik va adabiyotga oid asarlari butun olam ga m ashhur boMdi. U yozgan “ A risto teln ing “M etafizika” asari m aqsadlari h aq id a” , “T irik m avjudot a ’zolari h aqida”, “ M usiqa k ito b i”, “ B ax t-sao d atg a erishuv h aq id a”, “Siyosat al M adaniya” (“ S haharlar u stid a siy o sa t y u rg izish ”), “ Fozil odam lar shah ri”, “M asalalar m o h iy ati” , “ Q onunlar h aq id a k ito b”, “T afakkur yu rg izish m azm uni h aq id a”, “ M antiqqa kirish h aqida k ito b ”, “F alsafan in g m ohiyati haqid a k ito b” va boshqa a sarlar buyuk olim ning ilm va d u n y o qarash do irasining beqiyos darajada kengligi va ch u q u rlig idan dalo lat beradi. Forobiy fan n in g nazariy va falsafiy tom onlarini yoritishga h arakat q ilg an . U P laton, A risto telnin g b archa falsafiy, tabiiy, ilm iy
asarlarig a , , Ptolem eyning osm on jism la ri h a ra k a ti,’ A leksandr A fro diyn ing ruh haqidagi psixologiyasiga oid, G alenning tib b iy o t b o 'y ic h a asarlari, E pikur, Zenon, Y evklid riso lala rig a ta q riz va s.harhlar yozdi. A gar ilm -fan rivojidagi o 'z in in g q o ‘shgan buyuk x izm atlari uchun A ristotel “ B irinchi m uallim ” unvo n iga sazovor b o ‘lsa, Forobiy donishm andligi, A risto teln i yax sh i b ilg an lig i, qom usiy aqli va
ilm -fan tara q q iy o tig a q o ‘shgan k atta hissasi uchun “A l-m uallim as- Soniy - “ Ik k in chi m uallim ”, “ Sharq A risto teli” degan m u ’tabar unvon o ldi. Forobiyning “Inson tanasining a’zolari haqida”gi risolasi tibbiyot ilm ining maqsad va vazifalarini aniqlashga bag‘ishlangan. “Astrologiyaning to ‘g ‘ri va noto'g'ri qoidalari haqida”gi risolasida astrologlarning ruhiy va ijtim oiy hodisalar va jarayonlarni osm oniy jism lar haqidagi ilm iy taxmihlariga asoslangan faoliyatini, yolg'on tasavvurlar va uydirmalardan farqlash zarurligini ta’kidlaydi. O lim nin g k o ‘p jild li “ M usiqa haqida k atta k ito b ” asari m usiqa ilm in in g k a tta bilim do n i, sozanda va ajoyib bastakor ham b o 'lg a n lig in i tasd iq lay d i. U yangi m usiqa asbobining ix tiro ch isi ham boMgan. 0 ‘rta asr fan in ln g riv o ji va taraq q iy o tid a F orobiyning ilm tasn ifi b o 'y ic h a o lib borgan ilm iy ijodiy ishlari g ‘oyatda 160
qirm natlidir. U “ ilm la rn i k e lib c h iq ish i haqida", “ Ism larning ta s n ifi h aq id a” va b o sh q a riso la la r id a o 's h a davrda m a’ lum b o 'lg a n 30 ga y a q in ilm s o h a s in in g tartibi, ta sn ifi va ta fsilo tin i beradi. F o r o b iy n in g ilm iy - f a ls a fiy m erosi x a lq im izn in g buyuk m a ’ n a v iy b o y lig i s ifa tid a asrlar o sh a avlod lar uchun muhim ijo d m anbai b o 'lib x iz m a t q ilib k elm oq d a. Abu Bakr M uham m ad ibn J a ’ far N a r sh a x iy (8 9 9 -9 5 9 ) B u x o ro y a q in id a g i N arsh ax (h o z ir g i V ob k en t tum anida) q is h lo g ‘ ida 8 9 9 - y ild a ta v a llu d top gan . N arsh axiyn in g ilm iy asarlari t o 'g 'r is id a m a ’ lu m o tla r ju d a kam. U n in g faqat “Tarixi B u x o r o ” ( “ B u xoro ta r ix i” ) asari b iz g a c h a y etib k elgan . A sar q o : ly o zm a n u sx a la rd a va h o z ir g i zam on ilm iy tarixiy a d a b iy o tla rd a “T a r ix i N a r s h a x iy ”, “T axqiq u l-V ilo y a t” ( “ V ilo y a t h a q iq a tin i a n iq la s h ”), “A xb ori B u xoro” ( “B uxoro h aq id a xabarlar”)k ab i n om lar b ilan atalib kelin gan . A sarning turli nom lar b ilan a ta lis h ig a ham sabablar bor. Bu asarning N a rsh a x iy to m o n id a n y o z ilg a n d a stlab k i asl n usxasi saqlanib q o lm a g a n . U n in g b iz g a c h a y e tib k elg a n q ism i 1128 yild a Quva sh ah rid an b o 'lg a n A b u N asr A h m ad ibn M uhammad ibn N asr a l-Q u b o v iy arab tilid a n fors t ilig a qisqartirib tarjim a q ilgan n u sx a sid ir. U ndan k e y in g i y illa r d a ham N a rsh a x iy n in g asari bir n c ch a tahrirlarga u ch ragan , b a ’z i m atnlari qisqartirilgan va s o 'n g g i v o q ea la r a s o s id a to 'ld ir ilg a n . Abu N asr Ahmad Q u b a v iy asar m atn in i q isq a rtirish bilan ch egaralanm ay, balki T a b a riy , Abu H asan N is h o p u r iy n in g “ H azoiq ul- ulum ”, Ib ro h im n in g “A x b a r -i M uq an n a” kabi asarlaridan foyd alan ib , uni toM diradi. A n a sh u tariqa, B u xoro tarixiga N arshaxiy y a sh a b o ‘tgan davrd an k e y in g i, 1 1 7 8 - 1 179-yillard an 1220- y illa r g a qadar b o 'lib o ‘tgan ta r ix iy v oq ealar kirib qolgan. “ B uxoro ta r ix i” asari o 'z in in g ilm iy aham iyatini y o 'q o tm a g a n va h o z ir g i kunda S o m o n iy la r davri tarixi b o ‘y ich a e n g n o y o b , q im m a tli asar h iso b la n a d i. Asarda Som on iylar d a v la tin in g s iy o s iy , iq tis o d iy , in a d a n iy , ijtim o iy hayotiga oid m a ’ lum otlar k e ltir ilg a n . M ovaraunnahr va X uroson a h o lisin in g arab b o sq in c h ila r ig a qarshi M uqanna b o sh ch ilig id a g i q o ‘z g ‘o lo n i bilan b o g ‘ iiq boMgan m a ’ lum otlar ham bu asarda m a ’ lum darajada o ‘z ifo d a s in i to p g a n . N arshaxiy saroy i6i
ta r ix c h isi b o ‘lg a n lig i sa b a b li hukm ron tabaqa s iy o s a tin i y o q ta b , x a iq n in g h o k im iy a tg a c h iq is h in i q o ralagan . B iz o 'r g a n a y o tg a n davr I X - X ll asr fan va m a d a n iy a tin in g ravn aq in i A b u R a y h o n B e r u n iy s iz ( 9 7 3 - 1 0 4 8 - y .) ta sa v v u r q ilis h m u m k in e m a s. U o ‘z z a m o n a sin in g barcha fan lari - fiz ik a , m a tem a tik a , a str o n o r n iy a , g e o d e z iy a , ta rix , g e o g r a fiy a va bir n ech a b o sh q a fan larn i p u xta c g a lla g a n o lim boM gan. U 3 6 2 h ijriy y ili ( 9 7 3 - y .) X o r a z m n in g q a d im g i Kat sh ah rid a tu g 'ild i. 0 ‘ sh a d a v rd a Kat shahri X o ra zm sh o h la r - A f r ig ‘ iy la r s u lo la s in in g p o y ta x ti boM ib, 0 ‘rta O s iy o n in g X ito y , H in d isto n , Y aq in Sharq d avlatlari* K a v k a z va S h a rq iy Y e v r o p a d a v la tla ri b ila n b o g 'la b tu r u v c h i s a v d o va m a d an iy m ark azlarid an biri e d i. A fs u s k i, B e r u n iy n in g za m o n d o sh i Ibn S in o n ik ig a o ‘ x sh a g a n ta r jim a y i h o li b iz g a c h a y e tib k elm a g a n . S h u n in g uchun u b o s h la n g ‘ ich t a ’ lim in i k im d an , q a ch o n o lg a n lig i h aq id a aniq m a’ lu m o tla r y o ‘ q. A m m o , bir narsa a n iq k i, u y o s h lig id a n o q ilm -fa n g a ju d a ham q iz iq q a n , q o b iliy a lli, m eh n atk ash boM gan. U o ' z o n a t i l i x o ra zm tilid a n ta sh q a ri yan a bir q an ch a t illa r n i- s o 'g 'd iy , fo r s , h in d , y u n o n v a q a d im g i y a x u d iy tilla rn i ham o ‘rga n g a n . U H in d isto n d a boMar ek a n , t e z orada nafaqat H in d isto n ta r ix i, m a d a n iy a ti, hatto sa n sk rit t ilin i ham o ‘ rgan ad i. X o r a z m d a g i M a ’m un a k a d e m iy a sin in g e n g k o 'z g a k o 'r in g a n fa o l ish tir o k c h ila r id a n b irig a a y la n a d i. S h u bjlan b irga u sh o h M a ’ m un II n in g e n g y a q in m a sla h a tc h isi s ifa tid a m am lak at s iy o s iy ish la r id a ham fa o l q a tn a sh a d i. B e r u n iy U rg a n ch d a y a sh a g a n d avrd a Ibn S in o b ilan y o z is h m a o lib b o r g a n . B iz g a c h a u la rn in g sa v o l-ja v o b la r id a n 18 tasi y e tib k e lg a n . B u y o z is h m a la r B e r u n iy n in g ta b ia t fa ls a fa s i va fiz ik a m a sa la la ri b ilan q a n c h a lik q iz iq q a n lig id a n g u v o h lik beradi. S a v o l-ja v o b la r n in g m a zin u n id a A r is to te ln in g aql b ilan h is e tis h o rq a li c h iq a r g a n x u lo s a la r ig a B eru n iy o 'z in in g tu z a tish va ta jrib a o r q a li a n iq la g a n x u lo s a la r in i q arsh i q o ‘y g a n . Ibn S in o e s a A r is to te ln i h im o y a q ilg a n i m a ’ lum b o 'la d i. B eru n iy X o r a z m d a y a sh a g a n v a q td a h ali ju d a y o sh boM ish iga q a ra m a y , Kat sh a h r id a m uhim a str o n o m ik k u z a tish la r o 'tk a z g a n . B u k u z a tish la r u ch u n o ‘z i a sb o b la r ix tiro q ilg a n . B e r u n iy 2 2 y o s h id a o 'z i t u g 'ilib o 's g a n vatah n i ta sh la b k e tish g a m ajbur b o 'la d i va a v v a l R ayga, k e y in Jurjonga k e la d i. 162
B u yerd a m ash h u r ta b ib , astron om , fa y la s u f A bu Saxl Iso al- M a s ix iy b ila n ta n ish a d i va undan t a ’ lim o la d i. B eruniy o 'z in in g m ashhur asarlarid an biri b o 'im ish “Q adim gi xalqlardan qolgan y o d g o r lik la r ” asarin i Jurjonda y o z a b osh lagan . T a rix d a n m a ’ lu m k i, 1 0 1 7 -y ild a M ahm ud G ‘ a zn aviy X o ra zm n i b o sib o la d i va B eru n iyn i ham X orazm sh oh saroyid agi bir q an ch a o lim la r qatori G 'a z n a shahriga o lib k etad i. Beruniy G 'a z n a sh ah rid a 1017 y ild a n to 1048 y ilg a c h a h ayot kechirgani m a ’ lum . B u y illa r B eru n iy h a y o tid a o ‘ziga x o s davr b o 'la d i. Bir to m o n d a n g ‘ urbatda y ash agan b o 'Isa , ik k in ch i tom on d an ilm iy fa o liy a td a ju d a ham m ah su ld or davri b o ‘la d i. Beruniy fa o liy a tin i o ‘rg a n u v c h i o lim la r n in g flk rich a, bunday h o i, y a ’ni d a v la t ish la r ig a a ralash m agan , s iy o s iy fa o liy a td a n ch etlash gan o lim o 'z in in g butun b o ‘sh vaq tin i ilm iy -ta d q iq o t ish lariga sa r fla y d i. B e r u n iy ta b ia t fa n la rin in g riv o jig a beb ah o h issa q o 'sh g a n o lim d ir . U o 'z in in g ilm iy asarlarid a d u n yon in g tu z ilis h i haqida fik r y u ritg a n d a P to ie m e y fik rig a su yan sa ham , am alda y ern in g harakati h a q id a P to ie m e y ta rtib ig a zid k elu v ch i fikrlarni bayon q ila d i. U “ G e o d e z iy a ” asarida g eo tsen trizm b ilan b o g 'liq b o 'lg a n b a ’z i n a z a riy a la rn in g to 'g 'r ilig ig a shubha bilan q a r a g a n lig in i o c h iq d a n -o c h iq bayon etad i. B u b ilan u d u n y o n in g g e lio ts e n tr is tik tu z ilis h i h aq id agi nazariyani is h la s h ig a h is s a q o 'sh g a n I ardan biri h isob lan ad i. B e r u n iy o ' z d a v rin in g katta m atem atigi ham boM gan. U m a tem a tik a m a sa la la r ig a b a g ‘ ish lan gan asarlarida g e o m etriy a , a r ifm e tik a , a lg eb ra , so n la r n azariyasi, trigon om etriya tu sh u n c h a la r in i m a ’ lum tartib b ilan t a ’r ifla y d i. H o zirg i zam on ta d q iq o tc h ila r in in g k o ‘p ch iIig i B eru n iyn i trig o n o m etriy a fa n in in g r iv o jig a q o 'sh g a n h issa sin i ju d a ham yuksak b a h o la sh a d i. U lar B eru n iy n in g trig o n o m etriy a n in g m a tem a tik a d a m u sta q il fan sifa tid a qaragan o lim sifa tid a k o ‘ rsatm oq d alar. B e r u n iy 1 0 3 0 -y ild a “ H in d isto n ” nom i bilan m ashhur boM gan en g y irik a sa rin i y o z a d i. Bu asar ju d a katta ah am iyatiga e g a boM gan asar boM ib, bu haqda ju d a k o ‘p g ‘arb va sharq o lim la r i o ‘z la r in in g fik r-m u lo h a za la rin i bild irgan lar. B e r u n iy n in g bu asari u stid a 20 y il ish o lib borgan E .Z axau u n in g arabcha ta n q id iy te k sti b ilan in g iliz c h a tarjim asin i 1888- 163
y ild a L o n d o n d a nashr e ttir a d i. A n a sh u o lim “ h in d sh tm o slik d a B e r u n iy g a te n g k e la d ig a n b iror o lim na undan o ld in va na un d an k e y in b o ‘ lg a n lig in i b ilm a y m iz ”-d e g a n e d i. Y irik a r a b sh u n o s o lim R .R o z e n “ H in d is to n ” a sa ri q a d im g i va o ‘ rta asr g 'a r b va sharq a d a b iy o tid a “ m is li k o ‘r ilm a g a n ”-d eb b a h o la y d i. H in d o lim la r id a n H am id R iz o e s a “0 ‘ rta asr va y a n g i z a m o n m u a llifla r id a n h e c h b iri H in d m a d a n iy a tin in g c h ig a l m a sa la la r in i ilm iy ruhda tu sh u n ish b o ‘ y ic h a A bu R a y x o n B e r u n iy e r ish g a n y u tu q la r ig a Download 5.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|