O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
q im m at, hurm at va ehtirom k e ltirish i m u m k in ligi aytib o 'tila d i
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
q im m at, hurm at va ehtirom k e ltirish i m u m k in ligi aytib o 'tila d i. S h u n in g d e k , asarda m arkazlashgan davlatni m ustahkam lashga q aratilgan n iz o la r g a ch ek q o 'y is h kabi o 'sh a davr uchun juda katta a h a m iy a tg a m o lik b o 'lg a n m asalalarga ham alohida e ’tib or b e r ila d i. Shu b ilan birga, davlatni idora etish y o 'lla r i, b u ning uch u n b ek lar bu y o 'ld a o 'z atrofiga b ilim d on , aqlli od am larn i to 'p la s h i lo z im ek a n lig in i aloh id a ta ’ kid layd i. El- yurtni b o sh q a rish a so sid a ikki narsa yotad i deb ko'rsatgan sh o ir. B iri a d o la t k o 'rsa tish b o 'lsa , ik k in c h isi, ulardan m arham atni a y a m a slik d ir. Y uqorida qayd q itin gan id ek , sh o ir n in g bu asari d u n yo ja m o a tc h ilig i tom onidan ya x sh i qabul q ilin g a n e n g y a x sh i asarlar qatoridan o'rin olgan . 1Х-ХИ a s r la r d a islom d in i va so ‘fiylik 1Х -Х П asrlard a islom din i O 'rta O siy o xalqlari d a v la tc h ilig i. tarixid a katta rol o 'y n a y b osh lad i. M ovarou n n ah rd a bu davr arab x a lifa lig id a n m ustaqil b o'lgan d a v la tla r n in g p ayd o b o 'lish i va riv o jla n ish i davri b o'lgan b o 'ls a , is lo m bu vaqtda Sharqda k en g tarqalib jah on dini 169
d a r a ja sig a k o ‘ ta r ila d i, m u su lm o n d u n y o s in in g m a fk u ra sig a a y la n a d i. A rab t ili d a v la t tili d a r a ja sig a k o ‘ta rila d i. A zald an s a v o d li b o 'lg a n , m ad an iyat d a ra ja si y u q o r i darajaga k o ‘ta rilg a n x a lq t e z orada n afaq at arab t i l i n i , b a lk i islo m n i ham chuqur o 'r g a n ib , arab tili va sh ariat m a sa la la r id a k itob lar y o za d ig a n o lim la r n i y e tis h tir ib ch iq a ra b o s h la d i. X a lifa lik d a n a jralib c h iq q a n m u sta q il d avlatiar s o m o n iy la r , q o ra x o n iy la r , s a lju q iy la r v a g 'a z n a v iy la r , X o r a z m sh o h la r d avrid a bu m u sta q il m a rk a zla sh g a n d avlatlarn i y a n a d a m u sta h k a m la sh u ch u n is lo m d in ig a , u n in g t a ’ lim o tig a , ta r ix iy a h k o m la r ig a e ’tib o r bir n e c h a bor k u ch aya b o sh la y d i. S h a h a rla rd a m a sjid la ru -m a d ra sa la r q u r ilis h ig a e ’tib o r b erila b o s h la d i. M a sa la n , m a n b a la r n in g darak b e r ish ic h a , B u x o ro d a d a stla b k i m adrasa K o v u s h d o ‘ zla r tim i y a q in id a barpo q ilin a d i. H a tto q o n u n sh u n o sla r uch u n ham m a x su s “ F aq ih lar m a d ra sa si” d e g a n ix tis o s la s h tir ilg a n m ad rasa q u r d ir ilg a n . B unday b ilim m a sk a n la rid a Q ur’o n i k arim , H a d is ilm i va shariat a s o s la r i har to m o n la m a m u k am m al o ‘ r g a n ilg a n . 0 ‘ sh a davr shaharlari o r a s id a is lo m d in i t a ’ lim o tin i chuqur ta r g 'ib q ilis h d a B u x o ro sh a h ri a lo h id a o ‘ rinni e g a lla y d i. Y u q o r id a q a y d q ilin g a n id e k , m a d r a sa y u , m ak ta b la rn in g b o r lig i bu y e r d a y e tu k ilo h iy o t fa n i n a m o y o n d a la r in i y e tis h ib c h iq is h ig a x iz m a t q ila d i. S h u n in g u ch u n b o 'ls a kerak, B u x o ro sh u davrdan b o sh la b “Q u b b a t- u l-is lo m ”( ” Islo m d in in in g g u m b a z i”) n om i b ila n sh u h rat to p a b o s h la y d i. S e k in -a s ta m a r k a zla sh g a n d a v la tn in g a s o s iy m afk u rasiga a y la n g a n is lo m d in i b o sh q a d in iy q a ra sh la rn i siq ib chiqara b o s h la y d i v a x a lq o m m a sin i ito a td a u sh la b tu rish uchun qurol v o s it a s i r o lin i ham bajara b o s h la y d i. B u davrda is lo m ta ’lim o t ig a b e b a h o h is s a q o ‘ shgan Im om a l-B u x o r iy va Iso a t-T e r m iz iy k a b i k o 'p la b u lam olar y e tish ib c h iq d ila r . U lar sh u k u n ga qadar H a d is ilm in in g en g k o ‘zg a k o 'r in g a n , butun m u su lm o n d u n y o s i to m o n id a n tan o lin g a n a llo m a la r i d a ra ja sig a k o 'ta r ilg a n z o tla r d ir . Im o m B u x o r iv ( 8 0 9 - 8 7 0 - v v .’) B u x o r o d a tu g 'ilib , shu y e r d a b irin ch i b ilim la r n i o la d i. S o 'n g r a b ilim in i yan ad a c h u q u r la sh tir ish m a q sa d id a M a k k a , M a d in a, B a g ‘dod, D a m a sh q , K u fa , N ish o p u r kabi sh ah arlarga boradi. M a n b alard an b izg a m a ’ lu m k i, Im om B u x o r iy islo m d in i 170
m a sa la ia r ig a b a g 1 ish lan gan 20 ga yaqin asar y o zgan . Shu k itob lar orasid a B u x o riy n in g butun d u n yoga mashhur q ilgan asari “ A l-J o m e ’ a s-S a h ih ” ( “ Ish on ch li t o ‘ p lam ”)dir. Bu asar 160 q ism d an iborat b o 'lib , 3 4 5 0 bobni o ‘z ich ig a o la d i. Buxoriy h a d isla rin i to 'p la sh va bayon etish d a uni h a q iq iy lig ig a a so siy e ’tibor bergan, uni haq iq atga y a q in lig in i isb o tlo v c h i dalillarni k eltirgan va shu a so sd a hadislarni ta s n if q ilgan olim d ir. U ning d iqqat m arkazida fan n in g in son uchun ta rb iy a v iy aham iyati, uning m a’ n a v iy y u k sa lish i, f o z illig i, d o n o lig i, yaxsh i va y o m o n n i ajrata o lis h i turadi. U m rining o x ir id a u o 'z Vataniga q a y tib k ela d i va Sam arqand y a q in id a v a fo t etadi. M ustaqillik y illa r id a bu u lu g ‘ b o b a k a lo n im iz ruhini shod etib , O 'zb ek iston P rezid en ti Islom K arim ov tash ab b u si bilan uning vafot etgan j o y id a ulkan m ajm u a-b in o barpo q ilin d i. H ozirda bu jo y nafaqat m a m la k a tim iz fu q arolarin i, b alk i butun m usulm on dunyosi a h lin i ziy o r a tg o h jo y ig a aylan gan . Im om a t-T e rm iz iy (824-892-ууЛ T erm izdan uncha uzoq b o 'lm a g a n B u g ' q is h lo g 'id a tu g 'ilg a n . U ham B u xoriy singari Sharqning ju d a k o 'p shaharlarida b o 'lib , o 'z b ilim in i oshirishga harakat q ila d i. A t-T e r m iz iy hadislardan tashqari filo lo g iy a . tarixga oid asarlar ham y o z d i. U n in g 10 dan ortiq yozgan asarlari o ra sid a n om in i butun m usulm on o la m ig a mashhur q ilg a n asari “Jom e a t-T e r m iz iy ” y o k i “ Sunan a t-T erm iziy ”dir. Bu asar islo m d a u lam olar tom on id an haqiqat deb tan olingan m ashhur had islar to 'p la m id a n biridir. Islo m d in in in g m am lakatda a s o s iy din sifa tid a tan o lin ish i, b osh q a d in la rn in g o y o q -o sti q ilin is h i, bu davrda m ehnatkash om m a turm ush ta rzin in g o g 'ir la sh u v i ular orasid a ularni y u p a tish g a , ularning ruhini y e n g il q ilis h g a yordam beruvchi g 'o y a n i q id ir ish g a m ajbur q ila b o sh la d i. Bu g 'o y a ta sa v v u f g 'o y a s i b o 'ld i. T a sa v v u f, y a ’ni s o 'fiy lik islo m d in i a so sid a shakllangan d in iy -fa ls a fiy oqim b o 'lib , p ok lan gan , zo h id , taqvodorlik m a’n o sin i an g la ta d i. U ning a so sid a bu d unyo lazzatlarid a voz k e c h ish orq ali O llo h g a y e tish , uni b ilish , u bilan birlashish y o ' I ini q id irish y o ta d i. S u fiy lik , Q ur’on va shariat talablarini alb atta s o ' z s i z b ajarish, o 'z in i X u d o n in g quli deb b ilis h kabilar, o 'z x o h is h i bilan p ok lan ib , O llo h g a , ruhiy m a’n aviylik k a 171
s in g is h o r q a li c r is h is h g a a so sla n a d i. T a s a v v u f t a 'lim o t i a so sid a in so n f a o liy a t i v a u n in g k am oloti y o ta d i. T a s a v v u fd a ruhni k a m o lo tg a , u n in g s o 'n g g i m aqsadi O llo h g a e r is h u v yoM lari t o ‘ rt b o sq ic h d a n ib orat: b irin ch i b o s q ic h -S H A R lA T d eb a ta la d i, unda a v v a la m b o r , sh a ria tn in g b a rch a ta la b la r in i bajarish va unga b o ‘y s u n is h ta la b e tila d i. Ik k in c h i b o s q ic h -T A R lQ A T deb a ta la d i. U nda m urid o ‘ z sh a x si ista k la r id a n v o z k e c h ib , o 'z in i pir ix tiy o r ig a to p s h ir is h i kerak. U c ly n c h i b o s q ic h - M A ’ R IFA T boM ib, unda s o ‘fiy la r k o in o tn in g b ir lig i X u d o d a m u ja ssa m b oM ishini, y a x s h ilik va y o m o n lik n in g n is b a tin i aql b ila n em a s, qalb o rq a li a n g la b o lis h la r i kerak b o ‘ la d i. T o ‘ rtin ch i b o sq ic h H A Q IQ A T d ir. B u n d a s o ‘fiy sh a x s s ifa tid a tu g a b , X u d o g a -m o ‘ lja lla n g a n h a q iq a tg a y e tis h is h i, O llo h g a s in g ib k e tis h i va natijada a b a d iy lik k a e r is h u v i zarur. B u ja r a y o n m a ’ lum d a v o m li vaqtni ta la b etg a n . M a x su s ruhiy j is m o n iy h arakat, fa o liy a t, s i g ‘ in is h , ib o d a tla r , o h a n g la r y o r d a m id a a m a lg a o sh ir ilg a n . T a s a v v u fn in g ijtim o iy a so sin i sh a h a rla rd a g i hunarm andlar, m a y d a s a v d o g a r la r ta sh k il q ilg a n . IX -X a sr la r d a y o q Iroq va E ron d a u n in g y ir ik v a k illa ri v u ju d ga k e la d i. M ovaraunnahrda e s a t a s a v v u f t a ’ lim o ti X asrdan b o sh la b y o y ila b o sh la d i. H o z ir g i 0 ‘z b e k is to n hududida ta s a v v u fn in g r iv o jla n is h id a Y u s u f H a m a d o n iy t a ’ lim o t i m uhim rol o ‘ y n a y d i. M anbalarda qayd q ilin is h ic h a , Y u s u f H am ad on iy 1 0 4 3 - 1 0 4 9 - y ild a E ron n in g H a m a d o n sh a h rid a t u g ‘ ila d i. D astlab k i b ilim la r in i H a m ad on va B a g ‘d o d d a o la d i. Im om G ‘ a z z o liy k ab i b u y u k a llo m a la rn i ta r b iy a la b v o y a g a y etk a zg a n sh a y x A b u A li F a rsa d iy g a s h o g ir d lik k a tu sh a d i. Y u s u f H am ad on iy u m rin in g k a tta q ism in i 0 ‘ rta O s iy o d a o ‘tk a z g a n . U h u n a r m a n d c h ilik -k o s ib c h ilik b ilan s h u g 'u lla n g a n . S h u n in g uchun ham boM sa k era k , u n in g t a ’ lim o ti a s o s a n hunarm andlar o r a sid a k e n g ta rq a lg a n va u la rn in g m a n fa a tla r in i ifo d a la g a n . Y u s u f H a m a d o n iy s u f iy lik ilm i b o ‘ y ic h a k o 'p la b sh o g ird la r ta y y o r la d i. U B u x o ro d a m a x su s x o n a q o q u rd irib , o ‘sha yerd a s h o g ir d la r g a dars b ergan . H a m a d o n iy t a ’ lim o tid a vatan p arvarlik g ‘o y a la r i o ‘ z ifo d a sin i to p g a n . U n i pir d eb b ilg a n sh o g ir d la r id a n 2 1 3 ta s i m ashhur sh a y x la r b o 'lib y e tis h g a n ekanlar. H a m a d o n iy t a ’ lim o tid a n 0 ‘rta O s iy o d a ikki ta s a v v u f m a k ta b i-y a s s a v iy lik va n a q s h b a n d iy lik k e lib ch iq a d i. 172
O 'rta O siy o h u d u d id a b irin ch i vujudga kelgan s o 'fiy iik o q im i Y a s s a v iy lik d ir. Bu o q im g a 1 105
y iid a Y assa (T urkiston) shahrida tu g 'ilg a n A hm ad Y assaviy a so s so lg a n . Ahm ad Y a ssa v iy B u x o ro d a Y u s u f H am adoniydan ta ’ lim o lg a ch , yana ona shahri T u r k isto n g a q aytib k eladi va shogirdlar tarbiyasi m a sa la si b ila n s h u g 'u l lan ad i. M adrasa va xonaqolar qurdiradi. Y a ssa v iy t a ’ lim o tin in g a so sla ri turkiy tild a y o z ilg a n “ D evoni H ik m a t” asarid a b a yon e tilg a n . U o'troq va k o'ch m an ch i turkiy xa lq la r o ra sid a o 'u f iy lik ta 'lim o tin i targ‘ ib q ilish d a muhim ah am iyat kasb etg a n . Y a ssa v iy ta r iq a tin in g boshqa tariqatlarda b o ‘ lganidek, o 'z ig a xos q o id a la r i bor. Ular: l.M u rid hech kim sani o 'z sh a y x id a n a fza l k o ‘ r m a s!ig i, unga m utlaqo ta slim iy a t izhor e tm o g 'i lo z im . 2 . M urid sh u n c h a lik zukko va idrokli b o 'lish i k erak k i, to o ‘z s h a y x in in g barcha ramz va ishoralarini m ukam m al a n g la y o l s i n ' 3 .S h a y x in in g barcha ah voli (so 'z la r i) va a ’ folari (is h la r i) g a m urid so d iq b o 'lib , unga m utlaqo m ute va m o 'ta q id b o ‘ lm o g ‘ i lo z im . 4 . M urid o 'z m urshidi (p iri) ning barcha to p sh ir iq la fin i c h a q q o n lik bilan sid q id ild an bajarib, uni h a m ish a rozi q ilib y u r m o g 'i lo z im . 5. Murid o ‘z s o 'z ig a sod iq , v a ’d a sig a rosih bo ‘lib , o ' z m u rsh id i k o 'n g lid a hech qanday sh a k -sh u b h a tu g 'd ir m a s lig i zarur. 6. M urid o 'z v a ’dasiga v a fo d o r va s o 'z id a u stu vor b o 'lis h i kerak. 7. Murid o ‘z ixtiyo.rid agi b archa m o l-m u lk n i, butun bor-u y o ‘ g ‘ ini o 'z sh a y x ig a n iso r (b a x s h id a ) etm o q uchun d oim o tayyor b o 'lm o g 'i kerak. 8 . M urid o ‘z s h a y x in in g barcha sir-asroridan ogoh b o 'lib , u n in g ifs h o s in i (o sh k o r e tis h n i) hech vaqt x a y o lig a k e ttir m a slig i k erak. 9 . M urid o ' z sh a y x in in g barcha tak liflarin i nazarda tu tm o g 'i, u n in g m u sh k u lo tin i oson q i)m o g ‘ i, pandu n a sih a tla r in i bajo k e ltir m o g 'i shart. 10. Murid O lloh v iso li uchun o 'z sh a y x i y o ‘ Iida butun m oli va jo n in i nisor etm oqqa ta y y o r tu rish i, u n in g d o 's t ig a d o ‘ st, dushm aniga dushman b o 'lib yash am ogvi shart. A hm ad Y a s s a v iy n in g fik rich a s b a ria ts iz ta r iq a t, ta r iq a ts iz m a ’r if a t, m a ’r if a ts iz h a q iq a t b o 'la olm ayd i. Ular d o im o b ir-b irin i to 'ld ir a d i. Bu y o 'l kam olot y o ‘ li b o 'lib , inson h a y o lin in g as! m o h iy a tin i tash k il etad i. Y u su f H a m a d o n iy n in g y an a bir sh ogird i A bduxoliq G ‘ijd u v o n iy
173
iq tid o r li sh o g ir d la r d a n b o 'lis h g a n k i. k e y in c h a lik ulardan bir " Y a s s a v iy a ” , ik k in c h is i “ N a q sh b a n d iy a " ta r iq a tin in g a s o s c h ila r i b o 'lib y e tis h a d ila r . X o ja A b d u x o liq n in g tarjim ai h o li, t u g 'ilg a n va vafo t e tg a n sa n a la r i an iq . U 1103 y ild a G 'ijd u v o n d d a m g 'ilib , 1 1 7 9 y ild a o 'z
vatanida v a fo t eta d i. X oja A b d u x o liq q a d a stla b k i s a v o d n i o ‘z
tu g 'ilg a n y u rtid a Finom
S a d iid d in b erad i. K e y in c h a lik o ‘ q ish n i B u x o ro d a d a v o m e ttir ib . y u q oii.d a q ayd q ilin g a n id e k , Y u s u f M am adoniyga sh o g ir d t u s h a d i. T a r ix iy m a n b a la rq in g xabar b e r ish ic h a , u s to z va sh o g ird n V ig b ir -b ir la r ig a h u im a ti, m e h r-o q ib a ti sh u darajad a b o 'lg a n e t ik i, ular b ir g a lik d a S h a rq n in g fan va m a d a n iy a t o 'ch o q la rid a n . b o 'lm is h S am arq an d , B u x o r o , M arv, ls f a x o n , B a lx sin g a r i sh ah arlarga b o rg a n ek a ria r va u y erla rd a t a s a v v u f s o h a s id a g i o ' z b ilim la rin i y a n a d a c h u q ir la sh tir g a n ekattlar. X o ja A b d u x c liq G 'ijd u v o n iy Sharq fa ls a fa ta rix id a o 'z ig a x o s o 'r in eg a lla y d » U n in g f a ls a f iy dunyTjqarashi ta s a v v u fd a g i X o ja g o n (X o ja la r ) x^ lq asid a s h a k lla n d i. A $ar b iz g a c h a A hm ad Y a s s a v iy n in g “ H ik m atlar”i m e r o s b o 'lib q tlg a n b o 'ls a , X oja A b d u x o liq G 'ijd u v o n .y d a n “ R is o la y i S o h ib iy a ” ''R is o la y i S h a y x s h u y u k X a zra ti A tu Y u s u f H a m a d o n i” kabi a sa rla r n.~ros b o ' l i b q o lg a n . A m m o bu a sa rla r h a li y a x s h i o 'lg a n ilm a g a n v<* k e n g x a lq o m m a si o ra sid a ta r g 'ib q ilin m a g a n . Xoja A b d u x o liq G 'ij d u v o n iy u sto z id a n k o 'p n arsalarn i o 'rg a n a r ekan, o ' z i ham Download 5.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|