O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
e r is h a o lm a d i. B e r u n iy n in g “ H in d is t o n ” asari k la s s ik n am u n a boM ib q o lis h i b ila n b irga o ‘ z m u a llif in in g q a d im g i hin d m a d a n iy a ti v a fa n ig a to r tig ‘ id ir”- d e g a n e d i. A b u A li ib n S in o ( 9 8 0 - 1 0 3 7 ) B u x o r o y a q in id a jo y la s h g a n A f s h o n a q is h lo g ‘ id a ta v a llu d to p g a n . O ta si z iy o li, o ‘ q ig a n , b ilim d o n k ish i boM ib a s li B a lx d a n boM gan. Ibn S in o o ‘ sh a davr z i y o l i l a r o ila s id a hukm su rgan tu rm u sh tarzi tiz im i b o ‘y ic h a “Q u r’o n i K a rim ” ni y o s h lik c h o g 'id a n y o d o la b o sh la y d i. Bu b ila n k ifo y a la n ib q o lm a sd a n o ta s i u n g a f a ls a fa , hin d h iso b i kabi s o h a la r n i ham o ‘ q ita b o s h la y d i. H a tto A b u A b d u llo h a n -N a sh a li d e g a n k is h in i o ‘ g ‘lig a m u rab b iy q ilib o la d i. U o 's p ir in lik y illa r id a , 16 y o s h id a s h u n c h a lik ch u q u r s h u g ‘ u lla n g a n k i, h atio b ir o n -b ir k e c h a ham t o ‘y ib u x la m a g a n e k a n . Fan a so sla r i bilan b u n d a y s h u g ‘ u lla n is h , k o ‘ p v a q tla r d a v o m id a a m a lg a o sh irgan m a sh a q q a tli m eh n at t e z o ra d a o ‘z sa m a r a sin i b erad i, u 17 y o s h id a y o q o lim s ifa tid a sh a k lla n ib , la b ib d e g a n nom chiqara b o s h la y d i. M u k o fo t s ifa tid a sa r o y k u tu b x o n a s id a n fo y d a la n ish im k o n iy a tig a sa z o v o r boM adi. B iz k o 'r ib c h iq a y o tg a n davr s i y o s i y ta rix i o ‘z ig a x o s x u s u s iy a tla r g a e g a e d i. Bu va q td a ik k i s u lo la (Q o r a x o n iy la r va S o m o n iy la r ) ta rix sa h n a sid a h u k m ro n lik uchun kurash o lib b o r m o q d a e d i. M a m la k a td a g i b u n d a y b eq a ro rlik fan a r b o b la r in in g f a o liy a tig a o ‘ z ta ’ s ir in i o ‘tk a z m a sd a n q o lm a s e d i. Ibn S in o ham o ‘ sh a davrda X o r a z m d a fan va m a d a n iy a t x o m iy s i s if a t id a nom ch iq argan M a’ m un ( 9 9 9 - 1 0 1 6 ) s a r o y ig a b orad i. IJ y c r d a o ‘sh a davr m ashhur o lim , f a y la s u fla r i A bu saxI M a s ix iv , ta b ib A b u l X a y ir X om m ar, q o m u s iy o lim s ifa tid a bulun d u n y o d a ta n o lin g a n A bu R a y h o n B e r u n iy va b o sh q a m ashhur o lim la r b or ed ila r . A m m o o lim n in g tin c h ijo d i bu ycrda ham k o ‘ p g a c h o 'z ilm a y d i. X o ra zm n i M ahm ud G ‘ a z n a v iy e g a lla g a c h 164
u I la m a d o n g a jo 'n a y d i. 0 ‘sh a davrda Ham adon hukmdori S h a m s a d -D a v la degan k ish i b o 'lib , u kasal boMib q olad i. Ibn S in o B u x o r o am irini d a v o la g a n id e k uni ham tu zatib yuboradi va e v a z ig a v a z ir etib ta y y o rla n a d i. 0 ‘sha davrda ham saroy fisq u - Tasod, is y o n la r u y a si e d i. A na sh u n d ay fisq u -fa so d la r tu fayli u z in d o n g a ta sh la n a d i. Isfa x o n hukm dori A lo u d d a v la H am adonni b o s ib o lg a c h , u zin d on d an o z o d q ilia a d i. Ibn S in o n in g z a m o n d o sh i, u n in g sh o g ird i Jurjoniyning y o z is h ic h a u jis m o n iy jih atd an ju d a baquvvat boMgan. Biroq sh a h a rm a -sh a h a r darbadarlikda y u rish , yu q orid a qayd q ilg a n im iz d e k , kech alari uxlam asdan u z lu k siz ish la sh va ta ’qib o s t ig a o lis h la r o lim n in g s a lo m a tlig ig a t a ’ sir k o ‘rsatadi va u 428 x ijr iy y iln in g ram azon o y id a , 1037 y iln in g iyun o y id a 57 y o s h id a v a fo t eta d i. Ibn S in o h a q iq iy e n sik lo p e d ik o lim boMib, o ‘ z davrining d e y a r li b arch a fanlari b ilan m u v a ffa q iy a tli ravishda s h u g 'u lla n g a n va ularga o id ilm iy asarlar yaratgan. Turli m a n b a la rd a u n in g 4 5 0 dan ortiq asarlari qayd q ilin g a n boMsa ham , z a m o n la r o ‘tish i b ilan u larning k o ‘pi y o ‘q o lib ketgan va b iz g a c h a fa q a t 2 4 2 ta si y e tib k elg a n . Ibn S in o n in g togM arni p a yd o boM ishi t o ‘g ‘risid a g i juda a jo y ib fik r la r i, m in e r o lo g iy a va g e o lo g iy a fan lariga q o 'sh gan h is s a s i ju d a sa lm o q lid ir . Jum ladan, u m in ero lla rn i t o ‘rt guruhga boM ib, u la r n in g o rig in a l k la s s ifik a ts iy a s in i ta k lif etadi. Bu k la s s if ik a t s iy a to X IX asrgach a d eyarli o ‘z g a r ish siz saqlanib k e ld i. O lim n in g m in e r e o lo g iy a so h a sid a g i ish larin in g m u h im lig i t a ’ k id la n ib , 1 9 5 6 -y ild a 0 ‘zb e k isto n d a top ilgan m in era l A v it s e n it d eb atalgan. Ibn S in o b otan ik a m asalalari bilan ham k o ‘p s h u g ‘ u lla n g a n . C hunki tab ob atd a ish la tila d ig a n dorivor m o d d a la r n in g ak sa riy a ti o ‘ sim lik la r d a n o lin a d i. M ashhur shved b o ta n ig i Karl L in n ey (1 7 0 7 - 1 7 7 8 ) Ibn S in o n in g botanika s o h a s id a g i x izm a tla r in i ta ’k id la b , tropik m am lakatlarda d en g iz s u v id a ham o ‘ su v c h i va d o im o y a sh il h o ld a q o la d ig a n bir d a ra x tn i A v its e n n a deb atadi. Ham G ‘arbda, ham Sharqda ■‘A v it s e n n a ” va “ S h a y x u r -R a y is” nom i bilan shuhrat q ozon gan b o b o k a lo n im iz haqiqatan ham m u sta q il 0 ‘z b e k isto n yosh lari q a lb id a o ‘z ta rix i va b o b o k a lo n la ri b ilan faxrlan ish h is- t u y g ‘ u la r in i u y g ‘o tad i. 165
A b u A b d u llo h Ja’ far R u d a k iy ( 9 6 0 - 1 0 4 1 - y .) taxm in an 9 6 0 - y iid a S am arq an d y a q in id a jo y la s h g a n Panjrudak q is h lo g 'id a t u g ‘ ilg a n . S h u n in g uchun ham sh o ir n in g ta x a llu si sh u tu g 'ilg a n q is h lo g ‘ in in g nom idan k e lib c h iq ib R udakiy boM ib h is o b la n a d i. Y ana boshqa m anbalarda a y t ilis h ic h a , o ‘sha d avrd a x a lq c h o lg 'u asb ob lari orasid a “ rud” n o m li m u siq a a sb o b i b o ‘lib , sh o ir uni ch a lish n i ju d a y a x sh i o ‘rgangan, s h u n in g u ch u n ham sh o ir ta x a llu sin i shu a sb o b d a n o lg a n deb ham h is o b la y d ila r . R u d a k iy n in g tarjim ai h o lig a b a g ‘ish la n g a n barcha m a n b a la r d a uni k a m b a g ‘al oilad an e k a n lig i, y o s h lig id a y o q m u siq a a s b o b la r in i y a x sh i ch a lish n i va a sh u la a y tish n i s e v g a n lig i q a y d e tila d i. Y o sh sh o irn in g o ‘zi s h e ’rlar y o z is h i va m u s iq a g a b o 'lg a n bunday m uhabbati te z orad a uni m ashhur q ilib y u b o r a d i. B u davrda s h e ’riyat, a y n iq sa , sa ro y s h e ’ riyati, q a s id a n a v is lik , y a ’ ni sh a x sg a m ad h iya o 'q ib , k o ‘ k la rg a k o 'ta rib m a q ta sh k e n g avj o lg a n e d i. Q a sid a n a v islik d a n a s o s iy m aqsad, u n in g m o h iy a ti m a q to v k im n in g sh a x s ig a q a r a tilg a n boM sa, o ‘ sh a k is h in i s h a x s n i u lu g ‘lash tirish boM gan. R u d a k iy esa m aM u m otlarga qaragan d a, q asid a t o 'q is h g a u sta boM gan. S h u n in g u c h u n ham boM sa kerak, u n in g S o m o n iy la r sa r o y ig a t a k lif q ila d ila r . U d avrd a h o k im iy a t te p a sid a N a sr ibn A hm ad tu r a r d i.S h u d avrd an b o sh la b , u n in g h a y o tid a sa ro y davri b o s h la n a d i. S a ro y h a y o ti o 'z in in g oMa m u ra k k a b lig i b ilan a jra lib tu rg a n , fis q u -fa s o d la r g a t o 'la boM gan. R u d a k iy qarigan v a q tid a sa ro y d a n q u v ila d i va q olgan u m rin i o 'z in in g ona q is h lo g 'id a fa q ir lik d a o 'tk a z a d i. S aroydan q u v ila y o tg a n p aytda u n in g k o 'z ig a m il to rtib , k o 'r q ilin a d i. R u d ak iy fo rs-to jik sh e’riyatining a so sc h ila rid a n biri
h iso b la n a d i. XI
asr shoiri
R ashidiyning ay tish ich a, R u d a k iy n in g b ir m illion uch yuz m ing bayt s h e ’ri borligi h iso b la b c h iq ilg a n . Ammo bizgacha m ing b ay t, ikki qism da e llik ru b o iy , s h e ’rla r, doston va boshqaiar y e tib k elg an , xolos. Bu
a sa rla rd a sh o ir d o 's tlik , m uhabbat, y a x sh ilik qilish, b iro v n in g d ilin i o g ‘ritm aslik kabi u lu g ' in so n iy fazilatlarn i ulugM aydi. D oim o ezgulik qilishga chorlaydi.
166
u q tirish g a harakat q ila d i. H ayot ta ’ 1 imi butunlay boshqacha ta ’ lim e k a n lig in i, uni b a ’zid a sh irin , b a ’zid a ach ch iq ek an ligin i ktV rsaladi. B unday ta ’ lim ni hcch bir o 'q itu v ch i bera o lm a s lig in i uqtiradi. Har bir kishi oltn asa hayotdan t a ’ lim , U nga o ‘rgata olm a s hech bir m u allim . B iz g a c h a R udakiy q aiam iga m ansub “ K alila va D im na”, “ D avron i o fto b ”, “ S in d n o m a ” kabi poem alardan parchalar yetib k e lg a n . R u d ak iyn in g asarlari haqida gap yuritar ekanm iz, uning tili sod d a, keng xalq o m m a sig a ju d a ham tushunarli b o 'lg a n lig in i k o 'ra m iz. S h u n in g uchun ham u keng xalq om m a si orqali shuhrat to p g a n . U n in g asarlari hozirgi o ‘zbck t ilig a ham tarjim a q ilin g a n . M a h m u d Q o s h g ‘ a r iy fa o liy a ti bilan bevosita s h u g ‘u lla n u v ch i o lim la rn in g fik rich a bu zo t 1 0 2 9 -1 0 3 8 yillar ora sid a Q a sh g ‘arda tu g ‘i!gan . U o 'z ig a t o ‘q, z iy o li oiladan b o ’ lib , Q a sh g ‘arda ya x sh i b ilim o la d i. Hatto u Buxoro va N ish o p u r shaharlarida o 'z b ilim la rin i k en gaytirib katta-katta o lim la r bilan suhbatda b o ‘ ladi. M ahm ud Q o sh g ;ariy yashab ijod etgan y illa r Q o ra x o n iy la r d a v la tin in g g u llab -yash n agan davriga l o ‘g ‘ ri k elad i. M ahm ud Q o s h g ‘ariy ju d a k o ‘p safarlarda b o ‘ ladi va o 'z in in g asarlari uchun boy m a’ lum otlar to ‘ p layd i. K o‘p y illik izla n ish la r n atijasid a “D e v o n i lu g ‘ati- turk” va “Javohiri- n a h v ” “Turk tili s in ta k sisi a s o s la r i” asarlarini y o za d i. Ming a fsu sla r boM sinki, o x irg i asar h an u zgach a top ilm agan . Mahmud Q o sh g 'a r iy n i butun ilm o la m ig a tanitgan asari uning “ D evoni lu g ‘ ati- turk” asaridir. Bu k itob arab tilid a y o z ilg a n . Unda olim k o 'p y illa r d avom id a turkiy q ab ilalar orasid a o lib borilgan k u za tish la r a so sid a turkiy tilla rn i q iy o s iy va ta rix iy usullar bilan tah lil q ilgan va bu tilla r n in g o ‘zig a xos xususiyatlarini o c h ib b erish ga harakat q ilg a n . O lim la rn in g fik rich a, m u a llif ushbu tad q iq otid a ju d a k o ‘p s o ‘ zhtrning e tim o io g iy a sin i ham ju d a aniq va t o ‘g ‘ ri izo h la b bergan. A sar ikki qism (m u q ad d im a va lu g ‘ at)dan iborat. Olim asarga o ‘ zi tuzgan d unyo x a rita sin i ham ilo v a q ila d i. Bu hoi a sarn in g qim m atini yan ad a o sh ira d i. X arita doira shaklida c h iz ilg a n b o ‘ lib , unda m am lakat, shahar, q ish lo q , t o g \ c h o ‘l, d o v o n , d e n g iz , k o ‘ l, daryo va hok azolar nom lari y o zilg a n . X aritada y o z ilm a y q olgan nom lar e sa asar m atnida berilgan. 167
X a rita a so sa n h o z ir g i S h a r q iy yarim sharga t o ‘ g ‘ri k e la d i. M ahm ud Q o s h g ‘ a r iy n in g o ‘ zi bu haqda sh u n d a y y o z g a n : ’■Rumdan M o c h in g a c h a b o M gan ... shaharlar o ‘rnini a n iq la sh m a q sa d id a u la r n in g h a m m a sin i yer sh a k lid a g i d oira d a k o ‘ rsa td im ” . A sard a tu rli u r u g ‘ -q a b ila la r d a n q ip ch o q , o ‘g ‘ iz , tatar, y a m a k , b a stn il, y a b o n u , q a y , b o sh q ir t. qirgM z, u y g ‘ ur, ja m il. taru, ic h r o q , t u x s i, y a g ‘ m o , c h ig il, ta n g u t, t a b g ‘o c h , sh u n in g d e k , fo r s , arab, x it o y , rus xalqlari h a q id a ham m aM um otlar k e lt ir ila d i. A sard a bulardan tashqari b ir n ec h a tu rk iy tild a g i h ik m a tli s o ‘ zla r b e r ilg a n . M ahm ud Q o s h g ‘ a r iy n in g bu asarida 0 ‘rta O s iy o h u d u d id a g i bir q a n c h a sh a h a rla r n o m la rin in g k e lib c h iq is h i m a sa la la r i ham a lo h id a k o ‘r sa tilg a n . K itob d a tu r k iy y o z u v t o ‘ g ‘ r isid a an iq m aM u m otlar b e r ilib , 18 harfdan ib o ra t turk ( u y g ‘ ur) a lifb o s i ham k o ‘ r sa tib o ‘tilg a n . M ahm ud Q o s h g ‘ a r iy n in g bu k itob i dunyo x a lq la r in in g ju d a ham k o ‘p tilla r ig a ta r jim a q ilin g a n . A sa rn in g b u n c h a lik katta a h a m iy a tg a e g a b o M ish i m u a llif n in g h ayotn i y a x s h i b ilg a n lig i, tu rli b ilim la r n i p u x ta o 'z la s h tir g a n lig i va asarn i h a y o t ta jr ib a sig a a s o s la n ib y o z g a n lig id a n d a lo la t b erad i. S h u n in g uchun ham asar o ‘z ilm iy q im m a tin i b u gu n gi k u n d a ham y o ‘q o tg a n i y o ‘ q. Q o r a x o n iy la r d a v r id a y a sh a g a n yana bir o ‘z d a v r in in g a to q li sh o ir i, d o n is h m a n d va d a v la t arbobi Y u s u f X o s H o j ib d ir (X I a sr). U n in g ta r jim a i h o li, t u g ‘ilg a n y ili va h ayoti t o ‘g ‘r isid a y o z ilg a n b ir o n -b ir asar s a q la n ib q olm agan . U Q o r a x o n iy la r s u lo la s in in g p o y ta x ti B o l a s o g ‘ u n d a tu g ‘ ilgan va sh u y e r d a ijo d e tg a n . H o z ir g i k u n d a Y u s u f X o s H o jib n in g “Q u ta d g ‘ u b ilik ”( ”B a x t-s a o d a tg a b o s h lo v c h i b ilim ”)d eb n o m la n g a n d id a k tik , b a d iiy - f a ls a f iy a sa r i b iz g a c h a y e tib k e lg a n boM ib, b o sh q a asarlari m a 'lu m e m a s. S h o ir n in g o ‘ zi bu ish g a rop p a- r o sa 18 o y sa r fla g a n va u n g a ju d a ham puxta ta y y o r g a r lik k o ‘rgan. A sa r n a sriy m u q a d d im a d a n s o ‘ ng 77 b aytd an ib orat boM gan s h e ’riy m u q a d d im a b ila n b o sh la n ib , 73 b o b n in g m u n d a rija si b e r ila d i. B o sh la n g M ch boblar o ‘ sh a davr a n ’ a n a la rig a b in o a n b o s h la n ib , O llo h va P a y g ‘am bar, is lo m 168
d in in in g fo y d a si va d u n y o v iy , ijtim o iy -s iy o s iy , a x lo q iy -ilm iy m asalalar b ilan tu g a lla n a d i. A sar sh u n c h a lik k o 'p q a m r o v li-k i, unda ko'tarilgan m asalalarn i o d d iy sanab o 'tish n in g o 'z i ham bir nccha sa h ifa la rn i ta sh k il etadi: M asalan : Y ctti sa y y o ra va o ‘ n ikki burj. Inson farza n d la rin in g qadri b ilim va tafakkurda. T iln in g fa z ila t va m anfaatlari. K ito b e g a s in in g u zri. B ilim va a q l-id ro k n in g farqi to 'g 'r isid a . B ah ad m adhi. O y to 'ld in in g baxt haqidagi h ik o y a si. A na shu sanab o 'tilg a n la r d a n ham k o'rin ib turibdiki, asarda sh o ir in so n m a sa la sin i ajratib o la d i. Insonnin g ijtim oiy m o h iy a ti, u n in g h a y o td a g i o 'r n i, v a z ifa si har tom onlam a tahlil q ilin a d i. “Q u ta d g 'u b ilig ” asarida b ilim haqidagi aloh id a bob b o 'lib , unda b ilim d a n h ech bir z iy o n b o 'lm a s lig i, u k ishilarga faqat fo y d a k e ltir ish i m u m k in lig i, k ish ilarga bilim qadr- Download 5.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|