O'zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
|
ch a n g ch i L o ‘ kariy kabi sozan d a hamda h o fiz la r n in g nom lari sa q la n ib q o lg a n . R udakiy rud va tanbur kabi so z la r n i y a x sh ig in a ch a la d ig a n so za n d a va x u sh o v o z h o fiz boM gan. U n in g m ashhur « B u y i j o ‘yi M oM iyon» s h e ’ri ushshoq k u y id a a y tilib , n ih o y a td a shuhrat q o zo n g a n . Ana shu davr k u y la ri, q o ‘sh iq la ri x a lq im iz n in g k la ssik k u yi “Shoshm aqom ” va b osh q alar uchun a so s boM ib x iz m a t q ild i. Bu davrda s h e ’ riyatni g 'o y a td a taraqqiy e tg a n lig in i qayd q ilg a n ed ik . S h e ’riyat d o im o m u siq a b ila n , o ‘z navbatida m u siq a m u siq a sh u n o slik fan i b ilan u z v iy ravish d a bogMiq holda riv o jla n a d i. 0 ‘ sha d avrn in g b u yu k a llom alarid an A l-F orob iy, A b u A li ibn S in o la r m u siq a va m u siq a sh u n o slik k a katta e ’tibor b erd ilar va o ‘z la rin in g n od ir asarlarin i yaratdilar. B iz a jd o d la rim iz q o ld ir g a n b u yu k m erosn i IX -X II asrlarda m a m la k a tim iz hududida y u z bergan chuqur ijo b iy o'zgarish lar, ilm -fa n , m adaniyatni r iv o jla n ish in i o ‘rganar ek an m iz, ularning y a r a tilish id a o 'z la r in in g buyuk h issa la r in i q o 'sh g a n buyuk a llo m a la r , o lim u -fu z a lo la r in in g jah on siv iliz a ts iy a s i r iv o jla n is h ig a q o 'sh g a n u lu sh la r in i a lo h id a ta’ k id la y m iz. Jahon m a d a n iy a ti r iv o jig a u larn in g o ‘ rinlarini an iq lab o lish im iz va k o ‘r sa tish im iz vaqti k e ld i. U larn in g ham m asi m ustaqil 179
O 'z b e k is t o n d a y o sh a v lo d n i mi l l i y g 'o y a , mi l l i y m afkura, V a ta n g a m u h ab b at, sa d o q a t, g 'u ru r ru h id a ta r b iy a la sh d a katta rol o 'y n a y d i. 9-m avzu . M o 'g 'u lla r istilosi v a zu lm ig a q a rs h i k u ra sh Ja lo lid d in M a n g u b e rd i M o‘g‘ul davlatining tashkil topishi. Chingizxon va Xorazmshoh m unosabatlari
16
ta u r u g ‘- aym oqlarga bo'lingan tatan (tatar)larning tarkibiy qismi sifatida ularning bir urug'idan alohida, m oxe (m o'g'u l) qabilasi vujudga kelgan deyiladi. Bu qabila tezda kuchayib, 1135-39 yillari Xitoyga qator yurishlarni am alga oshirishadi. Hatto X itoy imperatorlari 1147 yili m o'g'ullar bilan ittifoq tuzishga ham majbur boMishadi. X li asr o'rtalariga kelib Baykal ko'li atrofi, hozirgi M o'g'uliston hududlarida yashovchi turkiy va tungus-manjur qabilalarining ko‘pchiligi m o'g'ullar rahnomasi Yesugay bahodir ta’siriga o ‘ta boshlaydilar. Lekin unga qarshi turgan tatar, markit qabilalarni bo‘ysundirish osonlik bilan kechm aydi. Yesugayni tatarlar ziyofat paytida xiyonatkorona o ‘ldirishgandan so'ng, uning o ‘g ‘li b o im is h Temuchinning ta’siri m o‘g‘ ullar ichida ko‘tarila boshlaydi. Temuchin (1155-1227) (m o ‘g ‘ulcha, temir uslasi)-kuchli va tadbirkor, ayyor sarkarda bo'lib, parokanda qabilalarni turli yoMlar bilan o 'z q o ‘li ostida mustahkam birlashtirgan shaxs edi. 1186 yilda u boshqa bir m o‘g‘ul sarkardasi Jamuxa yordamida o ‘zining eski raqibi markitlami bo‘ysundiradi. Ba’zi m a’lumotlarga ko‘ra bu g ‘alabadan so'n g m o‘g‘ul no'yon (harbiy boshliq!ar)lari va navkarlari uni olqishlab, m o'g'ul hukmdori-xon deb e ’lon qilishgan. XIII asr boshida esa yana bir boshqa kuchli qabila tatarlar ustidan ham g'alaba qozoniladi. Temuchin 1203 yili kerayitlarning xoni O 'ngxonni mag'lub etib, qo'ng'irot va naymanlar ustidan a z hukmronligini o'rnatdi. 180
M crg:u)larni birlashtirish chog'ida Temuchin kuchli harbiy tuzi I man i tashkil etdi. Unga ko'ra ino‘g‘ul qabilalari mingliklarga bo‘lingan bo'lib, ti butun bir boshli harbiy okrug va/.ifasiga to‘g‘ri kelar edi. Okruglar tepasiga sadoqatli kishiiar qo'yilar edi. Temuchin juda intizomli, sadoqatli va o‘ta jangovar harbiy tu/ilmalarni yaratishga muvaffaq bo'ldi. Ularni boshqarishni esa avvalo, o 'z o ‘g'iilari-Jo‘chi, Chig‘atoy, O'gedey, Tuli, xotini Burtc-fujen, safdoshlari Subutov. Jebelarga topshirdi. O 'z hokimiyatini toMiq mustahkamlab olgach Temuchin 1206 yili mo‘g‘ullarning timum qurultoyi (qurultoy halq xohishi degan ma’noni anglatgan)ni chaqiradi. Qurultoyda u oliy mo‘g‘ul hukmdori-xon deb tantanali e'Ion qilinib, unga bosh shaman Teb-Tangriy “Chingizxon” degan faxriv nom beradi. Chingiz so‘zi larixchi Rashididdinning yozishicha, kuchli. buyuk degan ma’noni anglatadi. Qurultoyda odat bo'yicha Chingizxon o 'z tug‘i-bayrog‘ini ko‘tardi, 10 ta lavozim joriy etib uni o‘z yaqinlariga taqdim etadi. Sahrpdagi Qoraqurum shahrini markaziy poytaxt deb belgiladi. 0 ‘z qo'li ostidagi mansablarni esa 3 toifaga bo£lib, ularga aniq vazifalanii bo‘lib berdi. Ularga Boorgu, Muxali, Nayaa m a’sul bo'ldilar. U c ‘z qo‘shinlarini ham isloh etdi. Butun M o 'g ‘uliston 95 ta harbiy-ma’muriy birlikka bo‘lindi. Yangi mo‘g‘ul davlati - Eke M o'ng‘ul ulus (buyuk mo‘g‘ul davlati) deb atala boshlandi. Qurultoydan avvalroq 1203-yildayoq hali bir tizimga ega boim agan qonunlar to ‘plami vujudga kelib, u o‘z ichiga yorliqlar (buyruqlar), yasoq (qonunlar), bitik (nasihat)lami olgan edi. ”Yasoq" bizgacha to‘liq yetib keimagan bo‘lib, u turli ko‘rinishtarda, manbalarda qayd etiladi. “ Yasoq” o ‘z ichiga quyidagilarni kiritgan: xalqaro, shaxsiy, savdo va sud huquqlari. Chingizxon tayin etgan davlat bosh hakami Shiki- Xutuxuga "Yasoq”qa qarab ish tutishni qat’iy belgilab bergan edi. “Yasoq” qonunlari m o‘g‘ullarning qadimiy urf-odatlari, an’analari. mavjud siyosiy tuzum mohiyatidan kelib chiqqan holda keskin va juda qattiq ohangda, patriarxal harbiy tuzumni o‘zida aks ettirgan ravishda tuzilgan edi. “ Yasoq” qonunlarining asosiy yo‘nalishlari quyidagilardan boMgan: 1. Hukmdor (xon) “ Yasoq’ qa qat’iy rioya etishi xususida qasamyod qilishi va unga amal qilish, amal qilmagudek boisa, xonni umrbod qamash mumkin bo'ladi; 2. Chingizxon m o£g ‘ullar orasida diniy adovat kelib chiqmasligi uchun barchaga to'I a diniy erkinlik beradi. Ruhoniylar soliqdan ozod etiladi; 3. Ayollar nasini davom cttiruvchi bo‘IganSiklari uchun ham, urush vaqtida ulaming gunohlari kechirilishi lozim: 181 4. Jazolash darajasi sifatida o‘lim jazosini eng ko‘p miqdorda qo‘llash; 5. Bosib olinayotgan mamlakatlar xaiqlariga butkul rahm-shafqat qilmaslik. Chingizxon shaxsiy gvardiyasi sonini (keshiktan) 9000 kishigacha yetkazdi. Ular har 3 kunda navbatchilik qilar, ulaming ishini shaxsan xon nazorat qilar edi. 1204-yili uyg‘ur alifbosi mo‘g‘ul yozuvi uchun qabul qilindi. Shuningdek, mustaqil davlat belgisi boMgan muhr (tamg‘a) hamda taqvim qabul qilindi. Chingizxon 1209 yilda tang‘utlarni, 1211 -yilda uyg‘urlami, 1215-yilda esa shimoliy Xitoyni poytaxt Chjundu (Pekin) bilan birgalikda o ‘ziga tobe qilib oldi. Xitoydagi Sin sulolasi tugatilib, juda katta oMja olindi. Xitoy yurishi vaqtida yuksak harbiy mahorat va urushning yangi usullari qoMlanildi. Madaniy jihatdan ancha qoloq mo‘g‘ulIar ko‘p jihatdan uyg‘ur va musulmon ahli tajribasidan keng foydalanishdi. Sharqiy uyg‘urlarning boshligM Ediqut (Saodatbek) Chingizxonning do‘sti va maslahatchisi, sobiq naymanlar xoni Tayanxonning muhrdori uyg‘ur Tatatunga esa mo‘g‘ullami savodga o ‘rgatar edi. Musulmon savdogarlarini zehni, tadbirkorligiga Chingizxon doimo yuqori baho bergan edi. Shu bilan birga ulardan ko‘pincha ayg‘oqchilar sifatida ham foydalanar edi. Xitoyni zabt etgan Chingizxon shu bilan kifoya etib qolmasligi aniq edi. Badavlat Movarounnahr savdo ahli, oMkamiz behisob boyliklari, yuqori madaniyatli ajdodlarimiz yaratgan ajoyib me’moriy binolar, qolaversa qadimiy yurtimizning fayz-u tarovati mo‘g‘ullami anchadan beri o'ziga jalb qilayotganligi maMum edi. Musulmon mamlakatlarining behisob boyliklari to‘g ‘risidagi afsona-rivoyatlarni eshitib, tekin oMja va boyish istagida boMgan mo‘g‘ul harbiy zodagonlari Chingizxon boshchiligida zimdan harbiy yurish qilish istagida turar edilar. Chingizxon davlati g ‘arbda Qipchoq choMlari, qoraxitoylarning ko‘chmanchi G‘arbiy Lyao (Si Lyao) va xorazmshoh-anushteginiylar davlati bilan chegaradosh edi. Shubhasiz uning g‘arbdagi eng yirik va kuchli qo'shnisi hamda raqibi buyuk Xorazmshoh-anushteginiylar davlati (1097-1231) edi. Sulton Qutbiddin Muhammad Oloviddin Xorazmshoh (Muhammad Xorazmshoh) (1200-1220) davriga kelib mamlakatning hududlari behad kengaya boshladi. Sulton o‘z onasi boMmish «Xudovandayi-jahon, dunyo va din saxovatpeshvosi Ulug 1
(Ismat ad-dunyo va ad-din Ulug‘ Turkon)» unvonini unga pesh qilib olgan qipchoq xoni Jonkishining qizi Turkonxotun harbiy ko‘magi hamda qoMlab-quvvatlashi natijasida o ‘z hokimiyatini mustahkamlab olishga, zafarli yurishlar qilishga muvaffaq boMdi. U 1203-yili G‘ur davlatini, 182
1204-yili Hirotni, 1207-yili Buxoroni qoMga kiritadi. Sulton Otsiz (1127- 1156) davridan boshlab xorazmshohlar qoraxitoylarga o ‘lpon to'lab turar, aks holda ko‘chmanchilar mamlakatga bostirib kirib, uni xonavayron qilishlari turgan gap edi. Muhammad Xorazmshohning qoraxitoylar bilan birinchi janggi 1207 yili muvaffaqiyatsiz yakun topgan edi. Sulton 1209 yili navbatdagi o ‘lpon yig‘ish uchun kelgan qoraxitoylar elchisi Tushi olib kelgan yoriiqni namoyishkorona yirtib tashlab, uni o'lim ga mahkum etadi. 1210 yili sentabr oyida Sirdaryo bo‘yidagi Ilamish dashtida qoraxitoylar bilan bo'lgan bal qiluvchi jangda esa qoraxitoylar to'liq mag'lubiyatga uchrab, ularning lashkarboshchisi Tayangu oMdiriladi. Movaraunnahr butkul Xorazm shoh qoTiga o‘tib, hamma joylarda sadoqatli kishilar hokim etib tayinlandilar. Qoraxoniylar xoni Usmonxon xorazmshohlar vassaliga aylanib, Sultonning qizi Xon-Sultonga uylanadi. Xorazmshoh - Anushteginiylar davlati Sharqning eng buyuk davlatiga aylanib, o‘z ichiga M ovarounnahr, Xuroson, Mozandaron, Kirmon, Iroqi Ajam. Ozarbavjon, Seiston, G 'azna. Balx, Qandahor olkalarini olgan edi. Qoraxitoylar ustidan
qozonilgan g‘alaba
musulmonlarning «g‘ayridinlar» ustidan «buyuk g‘alabasi» deb ta'rillanib, sulton farmoniga ko‘ra m usulm on olamining hamma o ‘lkalariga bu xususda maxsus xitobnomalar tarqatildi. Mazkur g‘alabadan o‘ta ruhlangan Sulton M uhammad Xorazmshoh o ‘ziga «Iskandari Soniy (ikkinchi Jskandar)» va saljuqiylarning buyuk sulloniga taqlid qilib «Sulton Sanjar» unvonlarini oladi. Davlat muhriga esa «zil Allohi fil ard» (Ollohning yerdagi soyasi) deb «kamtarona» yozdirishni buyuradi. 1212 yili xorazmlik noib Do‘stobaning zo‘ravonligiga qarshi Samarqandda qoraxoniylar xoni
Usmonxon boshchiligida isyon ko'tardilar. Isyonni qattiqqoMlik bilan bostirgan xorazmshoh Muhammad Usmonxon va 10000 dan ziyod kishini qatl ettirib, O'zgangacha bo‘lgan hududda yashayotgan barcha qoraxoniylarni qirg‘in-barot qildiradi. 1215 yili Dashti qipchoq yurishida Xorazmshoh mo‘g'ullarning Jo‘chi boshchiligidagi harbiy qo‘shiniga duch keladi. Mo‘g‘ullar bu yerlarda Chingizxonning buvrug‘iga ko'ra markit qabilalariga zarba berish uchun yurish qilgan edilar. 0 ‘zaro to‘qnashuvdan so'ng mo!g‘ullai- Chingizxondan Xorazmshohlar davlatiga nisbatan yurish qilish xususida hech qanday ko‘rsatma olmaganliidari uchun orqaga chekindilar. Jurjoniyning yozishicha, sultonni har vaqt undan Sharqda joylashgan davlatlar qiziqtirar va uning Xitoy tomoniga harbiy. yurish qilish niyati nam boMganligi aniq edi. Lekin Xitoy Chingizxon tomonidan o‘sha yili jlinganligini eshitgan sulton bu holni tasdiqlatish va qolaversa 183
Chingizxon davlati xususida aniq ma’lumot olib kelish maqsadida savidlar avlodidan boMmish taniqli zot liahovuddin Roziyni o 'z elchisi sifatida xon huzuriga jo ‘natadi. Bahovuddin Ro/.iy boshchiligidagi elchilik guruhini Chingizxon Pekinda qabul qilib. ularga ijobiy munosabatda bo ‘ladi. Xorazm davlati elchilariga Chingizxon o ‘zaro ikki davlat o ‘rtasida tinchlik va do‘stlik hukmdorlik qilishi lozimligini uqtirib, o‘zini “Sharq hukmdori”, Xorazmshoh Muhammadni “G‘arb yerlarning egasi'’ deb ta’kidlaydi. Xitoy yerlariga endilikda yurish qilish nojoiz. ekanligini anglagan Xorazmshoh o !z diqqat-e’tiborini yana janub hamda g‘arb yerlariga qaratadi. 1217-yili Bag‘dod xalifasi an-Nosir (1180-1225) suitonning Bag‘dodni unga topshirishi va uning nomini xutbaga q o ‘shib o ‘qisbini qat'iy rad etgach, Muhammad Xorazmshoh 100 000 kishilik qo'shin bilan abbosiylar xalifaiigiga yurishni boshlab vuboradi. Xorazmshohlar tangalari va xulbalardan xalifa nomi chiqarib tashlanadi. Sulton farmoniga ko‘ra. term izlik shayx Olainulk at-Termiziy xalifa etib tayinlanadi. Suitonning yuqoridagi hatti-harakatlari ko'pchilik ulamolar, din
peshvolari tomonidan m a’qullanmaydi. Ular sultonga barcha musulmonlar diniy rahnam o xalifa ustiga yurish qilish, islom dunyosida xorazmshohga nisbatan salbiy munosabat keltirib chiqarishini tushuntirmoqchi bo‘ladi!ar. Ulam olar noroziligini hisobga olmagan Sulton ularning ko‘pchiligini jazoga tortadi, hatto taniqli shayx Majididdin Bag'dodiyni qatl ettiradi. Bu hoi diniy ulamolar, ruhoniylar, darveshlik guruhlari oldida sulton obro1 e ’tiborining pasayishiga va unga qarshi m uxolif kuchlar safming kengayishiga olib keladi. Bag'dod yurishi tabiiy ofatlar tufayli m uvaffaqiyatsiz yakun topadi. Abbosiylar xalifaiigiga muvaffaqiyatsiz yurishdan so‘ng, 1218 yili M uham m ad Xorazmshoh o ‘zining yangi povtaxti deb e ’lon qilgan Samarqand shahriga kirib keldi va xutba, tangalardan esa xalifa nomini chiqarib tashlash xususida farmon berdi. 0 ‘sha yili Muhammad Xorazmshoh Chingizxon huzuriga yana o‘z elchilarini vuboradi. Bunga javoban Chingizxon kechiktirmasdan qimmatbaho sovg‘alar va mollar ortilgan katta karvon bilan o‘z clchilarini xorazmshohlar sultoni huzuriga yuboradi. Sultonga mo'ljallangan qimmatbaho sovg‘alar ichida
Chingizxon o 'lja olgan tuya o'rkachidek keluvchi oltin bo‘lagi ham bor edi. Elchilarga xorazmlik taniqli savdogar Mahmud Yalavoch (Mahmud al-A rom iy) rahbar etib tayinlanib, yana 2 ta odam, buxorolik savdogar A lixo‘j a va o ‘trorlik Y usuf qanqalar elchilik rutbasiga ega edilar. 184
Sulton Muhammad bu elchilarni 1218-yiI bahorida Buxoro shahrida qabul qiladi. lilchilar Chingizxon sultonning zafarli yurishlaridan xabardor ekanliklari, uni qudratli podshoh sifatida tan olib “o'zining eng ardoqli o ‘g‘i!!ari qatorida” ko‘rishini bayon etishadi. Chingizxon o‘z nomasida kuch-qudrati zafarini ko‘rsatish ma’nosida Xitoy va qo'shni mamlakatlarni qanday kuch bilan egallaganligini ham aytib o‘tadi. Elchilar nomasi shubhasiz sultonga m a’qu! bo‘lmaydi. Ayniqsa, mo‘g‘ul davlatining xonini, uni o ‘zining “o‘g‘li” qatorida ko‘rish, bu sharq ustamonligida qaram qilish yoki o‘z homiyligini olish degan ma’noni anglatishni sulton yaxshi tushunadi. Elchilarga sulton javobi ma’lum etnas, lekin o 'sh a tunda u o ‘z yoniga Mahmud Yalavochni chorlab bor haqiqatni bayon etishni, uning xizmatiga o‘tib, maxfiy josus bo‘lib xizmat qilishni buyuradi. 0 ‘z hayotidan xavfsiragan Mahmud Yalavoch, muarrix an-Nasaviyning yozishicha, “sulton eshitishni xohlagan” ma’lumotni aytib, sulton taklifiga ko'nadi. Xorazmshoh unga qimmatbaho javohir sovg‘a qilib, Chingizxon bilan shartnoma tuzishga rozi ekanligini bildiradi. Chingizxon M ahmud Yalavoch guruhi xizmatidan, to'piangan m a’lumotlardan mamnun bo'ladi. Zero Yalavoch soxta “josus” rolini o ‘ynab, bor haqiqatni Chingizxonga yetkazgan edi. 0 ‘sha yiliyoq, ya’tii 1218-yili, Chingizxon sulton Muhammadga o‘z minnatdorchtligini izhor etish va o ‘zaro shartnoma tuzish maqsadida katta savdo va elchilar karvonini jo ‘natadi. Ulkan savdo karvoni 450 ta musulmon savdogari va 500 ta tuyaga ortilgan qimmatbaho mollardan iborat edi. 0 ‘z davlati qudratini namoyon etish niyatida Chingizxon Tang‘ut va boshqa davlatlardan o‘lja olingan, janubiy Sibir va Xitoydan talab keltirilgan ajoyib, sara mollar bilan xurjunlarni toMdirgan edi. Karvon bilan, shuningdek, Chingizxon elchisi, m o‘g‘ullardan boMgan Uxuna ham boMib, u Xorazmshohga Chingizxon nomasini olib kelayotgan edi. Noma jahon fotihligiga d a’vo qilayotgan Chingizxon nomidan buyruqnamo ohangda yozilgan edi. Unda jumladan, biz bundan buyon davlatlar o'rtasida tinchlik o ‘matilishini buyuramiz...” deyilgan edi. Noma Chingizxon ochiq-oydin jahon egasi boMishga ishtiyoqi baland
ekanligidan dalolat berar edi. Ushbu karvonda asli movarounnahriik boMmish Umarxo‘ja 0 ‘troriy, hammol Merokiy, Fahruddin Dizaqiy Buxoriy, Aminuddin Haraviy singari savdogarlar karvon sarbonlari hamda o'rda eichilari edilar. Karvon Urganch tomon yoM olgan edi. Lekin xorazmshohlaming chegara viloyati O 'tro r yerlariga kirib kelishi bilanoq bu karvon ushlab qolindi. O'tror 185
hokimi Inalxon (Inolchiq, uning forsiy taxallusi G'oyirxon edi) Turkon xotunning yaqin qarindoshi, Xorazmshohga yaqin shaxs boMgan. Inalxon. arab tarixchisi ibn al-Asir, an-Nasaviylarning yozishicha, Xorazmshoh ijozati bilan bu karvonlarni talashga buyruq berib, karvon a’zolarini josuslikda ayblaydi va ularni qirib tashlaydi. Talab olingan mollar Samarqand va Buxoro savdogarlari o'rtasida taqsimlanib, Xorazmshoh ushbu savdo mollari pulini o'ziga oladi. Ba’zi tarixiy manbalarda esa, Inalxon garchi karvonni to'xtatish buyrug‘ini olgan bo'lsa ham, o‘z holicha uni qirib tashiagan deb ham aytiladi. Nima bo Uganda ham, Xorazmshohlar qo'pol siyosiy xatoga yoM qo‘yib, elchilarni qirgMn-barot qildiradilar. 0 ‘tror fojeasidan so‘ng Chingizxon Ibn Kafrojiy Bug!roni ikki mulozim bilan Xorazmshoh huzuriga elchi etib jo ‘natdi. As- Subqiyning yozishicha, Chingizxon O ‘tror fojeasining aybdori Inalxonni tutib m o;g ‘uilar qo‘liga topshirishini, elchilar o'limining sabablarini keskin tarzda
so‘raydi. Mo‘g‘ullar bilan munosabatlami keskinlashtirmaslik uchun O 'tror hokimini Chingizxon qo'liga topshirish kerak degan taklifni ko‘targan Jaloliddinning fikrini sulton rad etadi. Sulton buy rug'i bilan elchi bo'lmish Ibn Kafroj Bug'ro o'ldirilib, ikki mulozimning soqol-mo'ylovlari sharmandali tarzda qirib tashlanadi. Xorazmshoh m o'g'ullar bilan ertami-kechmi, urush bo'lishini yaxshi anglagan edi. Qolaversa, mamlakatda m o'g'ullar bostirib kirishi xususida turli mish-mishlar ham avj olgan edi. Nima bo'lganda sulton ham Chingizxonga shu yo'sinda dag'dag'ali javob berishga qaror qildi. Tarixchi Rashiddin o'zining «Jome at-Tavorix» asarida yozishicha Xorazmshohning ushbu dag'dag1 asi va qilmishi «Chingizxonning yuragiga shunday ta’sir qildi-ki, unda ortiq chidam va toqat qolmadi. N alrat o'ti bilan yonib u bir o'zi tepalikka ko'tarildi, bo'yniga belbog'ini tashlab, bosh yalang yerga yotib ibodat qildi. Uch kungacha yig'lab xudoga nola qilib yordam so'rad i...» Chingizxon islom olamining dushmani bo'lib qolmaslik uchun shunday yo'l tutdi-ki, urush boshlanishiga rasman Xorazmshoh sababchi boMib qoldi. O 'zini esa “Olijanob xaloskor” deb hisobladi. Aslida esa urush boiishin i u har jihatdan xohlar edi. Albatta Xorazmshoh ham katta xatoga yo‘1 qo'ygan edi, lekin urushning sababchisi va boshlovchisi u emas edi. M o'g'ullar Xorazmshoh ustiga harbiy yurish qilishdan avval, xonning buyrug'iga ko'ra harbiy sarkarda Jebe Yettisuv va Qashg'ar ustiga 1218 yil harbiy yurishlar qilib, Kuchluk davlatini tor-mor keitirdi. Musulmonlarni doimo ta’qib etib kelgan Kuchlukka qarshi bosh ko‘targan 186
Sharqiy Turkiston islom ahli Jebeni naymanlar zulmidan ozod etuvchi «xaloskor» deb qabul qildi. Zero, Jebe musulmonlar uchun din erkinligi kafolatlanishini e ’lon qilib, mo‘g:ullar hukmronligini mustahkamlagan edi. Shunday qilib m o‘g ‘ullar O'rta Osiyoga harbiy yurish qilishdan avval zahira kuchlarini mustahkamlab Talas vodiysigacha bo'lgan yerlarni o‘z imperiyalari tarkibiga qo'shih oldilar. Shunday qilib ular bevosita Xorazmshohlar bilan ehegaradosh bo'lib qoldilar. XIII
asr boshlaridan Xorazmshoh Anushteginiylar davlati yuqorida ta’kidlanganidek, o ‘z hududining kengligi, saltanat egasining nufuzi, xaiqning salohiyatligi, madaniyatliligi, xo‘jalik hayotining yuqori saviyaligi bilan musulmon olamida buyuk davlat sanalar edi. 0 ‘zining ko‘proq
qang‘li-qipchoq hamda turkmanlardan iborat muntazam qo‘shiniga ega edi. (M a’lumotlarga ko‘ra umumiy qo‘shinning soni 400.000 ga qadar yetib, bu mo‘g ‘ullar qo‘shiniga nisbatan 2 barobar ortiq edi.) Davlat musulmon olamida qabul qilingan qonun chiqaruvchi-dargoh hamda ijroiya-devonlar tizimida boshqarilar, davlat boshlig‘i sulton hokimiyatining huquqlari hech bir qonun-qoida bilan chegaralanmagan edi. Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, lashkar boshltqlaridan iborat kuchli harbiy aslzoda guruhlar, mustavfiy (dafiardor hisobchilar), qozilar, sadrlar va boshqa ko‘plab saroy mansablaridan iborat ulkan arkoni davlat doirasi qurshab turar edi. Hokimlar ko‘p holda o‘z bilganicha ish tutishar, soiiqlar to‘plashning ham aniq tizimi yo‘q edi. Hashar yo‘li bilan biron-bir yo‘l, ko'prik, qal’a va boshqa mshootlarni qurish (suhra giriftan) keng tarqalgan edi. Davlat ahvoli tang bo Uganda ko‘p holda iqtodorlarga ishonch qolmas edi. Ayrim viloyat hokimlari shaxsan Turkon xotunga bo‘ysunib, o‘z bilganlaricha ish tutar edilar. Sulton Muhammadning volidasi Turkon xotunning qo'shin oliy sarkardalari boMmish qipchoq sarkardalari bilan aloqasi mustahkam, o‘zi shu qabilaga mansub boMganligi uchun ularni hamisha qo‘llab-quvvatlab turar edi. Sarkardalar, qo‘shin boshliqlari, vazirlar, hokimlar ko‘p holda uning ijozati va ko‘rsatmasi ila tayin etilar, ular ham o‘z navbatida, Turkon xotunga avvalo bo'ysunar edilar. Turkon xotun boshqa turkiy qabiladan boMmish kelini Oychechak va uning o‘g"li, nabirasi Jaloliddinni yoqtirmas, bu ikki ayol o‘rtasida davlatda ichki siyosiy ixtilof kuchli edi. Xorazmshoh “farzandlik mehri va hokimiyatga olib kelgan shaxs” sifatida onasini so‘zini ikki qilmas, hamisha uning fikrlariga xohlasa-xohlamasa qo'shilar edi. Xorazmshohning onasi Turkon xotun aslida davlatdagi birinchi darajali shaxs hisoblanar, uning shiori «e’tasamtu Billohi Vahda» (ya’ni, yolg'iz Ollohdan panoh so‘rayman) 187
muhriga yozilgan bo'lib, hukmdor farmoniga shu muhri bilan u birinchi imzo qo'ysa, uning farmoni vojib hisobianar edi. Turkon xotun amri bilan taxt vorisi etib o'/. qavrnidan bo’lgan nevarasi O'zloqshoh tayin etilgan edi.
Download 5.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|