O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Birinchisi, muhim geostrategik ahamiyatga ega bo‗lgan Isroilning geografik 
joylashuvi AQShga mintaqadagi ta‘sir doirasini saqlab turish uchun geosiyosiy 
platform vazifasini o‗taydi. 
Ikkinchisi, harbiy jihatdan qudratli Isroil AQShni mintaqadagi manfaatlari 
xavfsizligini ta‘minlashi mumkin. Harbiy qudrati ta‘minlangan Isroil mintaqadagi 
AQSh manfaatlariga zid bo‗lgan kuchlar, masalan, terroristik va ekstremistik 
kuchlarni tiyib turishga qodir bo‗ladi. 
Uchinchisi, Isroilni qo‗llab-quvvatlash va ta‘minlashning AQSh milliy 
manfaati darajasiga ko‗tarilgani mintaqadagi boshqa iqtisodiy jihatdan 
qiynalayotgan davlatlarni amerikaparast siyosat yuritishiga undashi mumkin. Uzoq 
vaqt mobaynida Amerika ta‘siri ostida Misrning Arab davlatlari ichida Isroilga 
ma‘lum darajada yon bosgan yagona mamlakat bo‗lganligi bundan dalolat beradi. 
Shu sababli Isroilni dastaklash AQShning mintaqadagi eng uzoq davrdan beri 
davom etib kelayotgan hayotiy muhim manfaatlaridan biri hisoblanadi. 
Bunday strategiya doirasida AQSh Turkiya va Eronning mintaqadagi 
kuchlari muvozanatini kafolatlash, o‗zaro teng raqobatini shakllantirish uchun 
harakat qilmoqda. Buning ikki muhim sababi mavjud: 1) Turkiya o‗zaro 
manfaatlar sababli AQShga qarshi siyosat yuritmaydi, rasmiy Vashingtonning 
raqibiga aylanmaydi 2) Turkiya va Eronning manfaatlari xech qachon bir joydan 
kesishmagan. Iroq-Eron raqobatidan so‗ng mintaqada Turkiya-Eron ziddiyati avj 
ola boshladi. Ushbu ikki davlatning mintaqaviy ittifoq tuzish ehtimoli deyarli 
nolga teng. Shu sababli ular o‗rtasida o‗zaro teng kuchlar muvozanatini 
shakllantirish orqali AQSh mintaqani biror bir mahalliy davlatning mutlaq ta‘siriga 
tushib qolishidan saqlashi mumkin. Bundan tashqari Turkiya va Eronning o‗zaro 
raqobat doirasida qo‗llashi mumkin bo‗lgan siyosiy, iqtisodiy va mafkuraviy 
resurslar bo‗yicha salohiyati o‗zaro muvozanatda. 
Obama hokimiyat tepasiga kelgan vaqtda Eron sanksiyalar tufayli ancha 
ojizlanib qolgan edi. Kuchlar muvozanati strategiyasi doirasida Obama 
ma‘muriyati Eronning qudratini Turkiyaniki bilan tenglashtirishdan manfaatdor 
edi. Turkiya mintaqada dominantlik qilish ambitsiyalariga ega davlat bo‗lib, Eron 
qudratining ortishiga toqat qila olmaydi va shu bilan birga Eronga nisbatan uzoq 
vaqt davomida raqiblik qilish salohiyatiga ega. Shuningdek, Turkiya Rossiyadan 
import qilinuvchi energetika resurslariga nisbatan qaramlikni kamaytirish 
maqsadida Yaqin Sharqdagi neftini qo‗lga kiritish uchun harakat qilmoqda. 
Turkiyaning mintaqada qanday manfaati mavjud bo‗lmasin, bu manfaatlar deyarli 
doimo Eronniki bilan qarama-qarshi chiqadi, shuning uchun turklar Arab 
Yarimoroli va arab mamlakatlaridagi Eronning ta‘sirini susaytirish orqali mintaqa 
janubidagi neft resurslariga erishishni o‗zlarining bosh maqsadlaridan biri deb 
hisoblaydilar. Yaqin Sharqning boshqa mamlakatlaridagi davlat institutlari 

---

209 
faoliyati izdan chiqar ekan, qudratli Turkiya va Eron navbatdagi mintaqaviy 
kuchlar muvozanatining asosiy ishtirokchilari bo‗lib qolaveradilar. Natijada xaos 
va anarxiyaga botgan Yaqin Sharqdan ko‗ra, ikki qutbli kuch markaziga ega 
nisbatan barqaror yangi tartibot paydo bo‗ladi. 
AQSh tashqi siyosatidagi Yaqin Sharq vektori turli manfaatdor tomonlar, 
murakkab siyosiy tizim, ommaning siyosatga ta‘siri, alohida guruhlar, ayniqsa, 
isroilparast lobbichilar, harbiy-sanoat komplekslari, shuningdek, doimo prezident 
vakolatlarini cheklashga urinadigan Kongress kabi ishtirokchilarning ta‘siri ostida 
shakllangan. Oldingi prezidentlar kabi Obama ham bunday murakkab vaziyatda, 
manfaatdor va qudratli kuchlar o‗rtasidagi muvozanatni saqlagan holda Yaqin 
Sharqqa nisbatan siyosat yuritishga majbur bo‗ldi. O‗z Yaqin Sharq siyosatini 
shakllantirishda turli ta‘sir o‗tkazuvchi kuchlar, manfaatdor tomonlar talablarini 
hisobga olishiga to‗g‗ri keldi. Natijada birinchi ma‘muriyat tomonidan mintaqaga 
nisbatan olib borilgan siyosatda turli ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar yuzaga keldi. 
Shuningdek, Obama uch tomondan ichki bosimga uchradi: ijtimoiy-iqtisodiy 
muammolar, manfaatdor guruhlar va saylov. 
Iqtisodiy-ijtimoiy muammolar ichki bosimning eng birinchisi bo‗ldi. Obama 
2009 yilda prezident sifatida qasamyod keltirgandan so‗ng moliyaviy inqiroz 
ortidan yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy muammolar va iqtisodiyotni qayta tiklash 
yangi ma‘muriyat zimmasidagi eng birinchi vazifalardan biri edi. Obama o‗z 
oldiga iqtisodiyotni rivojlantirish, ishsizlik darajasini pasaytirish, sog‗liqni saqlash 
sohasida islohotlar o‗tkazish va muqobil energiya olish imkoniyatlarini 
kengaytirishni o‗zi uchun asosiy maqsad qilib qo‗ydi. Iroq va Afg‗oniston 
urushlariga sarflanayotgan katta miqdordagi mablag‗lar Obamaning sanab o‗tilgan 
maqsadlariga erishish yo‗lidagi imkoniyatlarini keskin kamaytirdi. Obama Iroqdan 
AQSh harbiylarini olib chiqdi va birinchi prezidentlik muddati davomida mavjud 
1,3 trillionga teng moliyaviy kamomadni ikki barobarga qisqartirishni rejalashtirdi. 
Moliyaviy inqiroz oqibatida ishsizlik darajasining 10 foizdan oshib ketgani 
ijtimoiy beqarorlik keltirib chiqarayotgan edi. 2011 yil sentyabridagi iqtisodiy-
ijtimoiy qiyinchiliklarga qarshi boshlangan ―Occupy Wall Street‖ (Uoll Stritni 
egalla) harakati mazkur beqarorlikning yuqori cho‗qqisi bo‗ldi. Obama global 
terrorizmga qarshi kurash siyosatiga resurslar ajratishni keskin kamaytirib, asosiy 
e‘tiborni ichki barqarorlikni ta‘minlash uchun xalqaro iqtisodiy va moliyaviy 
aloqalarni mustahkamlashga qarata boshladi. 
Obama uchun ikkinchi ichki bosim manfaatdor guruhlar tomonidan keldi. 
Bunday guruhlar hukumat yuritayotgan tashqi siyosatga ta‘sir o‗tkazish va 
manipulyatsiya qilish orqali o‗z manfaatlarini amalga oshirib olishga harakat 
qiladilar. Yaqin Sharq siyosati misolida manfaatdor guruhlar sifatida isroilparast 
lobbichilar va harbiy-sanoat komplekslarini misol keltirish mumkin. Amerika-

---

210 
Isroil Ijtimoiy Ishlar Qo‗mitasi (AIPAC), Amerika Yahudiylari koalitsiyasi kabi 
guruhlar Yaqin Sharqda AQShning Isroil manfaatlarini ko‗zlab siyosat yuritishiga 
katta ta‘sir ko‗rsatadilar. Isroilga ko‗rsatilayotgan katta miqdordagi moliyaviy va 
harbiy ko‗makdan tashqari isroilparast lobbichi guruhlar Vashingtonni Isroil-
Falastin mojarosi, Iroq Urushi va Eron yuzasidan o‗z manfaatlariga mos siyosat 
yurishitishi uchun undashga urindilar. Bunday guruhlarning ta‘sir o‗tkazish yo‗llari 
turlicha, masalan, saylov kampaniyalariga homiylik qilish, ovoz berish 
jarayonlarida to‗siqlar yuzaga keltirish, Kongress faoliyatiga lobbichilik orqali 
aralashish va h.k. Yaqin Sharq masalasida Kongress faoliyatiga isroilparast 
lobbichilar aralashgan vaqtda prezidentning mustaqil tashqi siyosat yuritish 
imkoniyatlari keskin cheklanadi. 
 
AQSH MО dаvlаtlаri bilаn turli хil kеlishuvlаrgа erishdi. O‗zbеkistоn 
jаnubidа Qаrshi-Хоnоbоd hаrbiy bаzаsi, Qirg‗istоndа esа Mаnаs аviаbаzаsini 
ijаrаgа оldi. Qоzоg‗istоndаn dаvlаt ustidаn uchib o‗tish huquqini оldi, 
Tоjikistоndаn аerоpоrtni vаqtinchаlik ishlаtish uchun ruхsаt оldi. ХХI аsrdаgi 
AQSHning glоbаl еtаkchilikа оchiqdаn-оchiq dаvоgаrlik qilаyotgаnligi vа shu 
sаbаbdаn hаm Mаrkаziy Оsiyo, Kаspiy dеngizi mintаqаdа tа‘sir dоrаsini 
kеngаytirishgа intilishi аjаblаnаrli hоl emаs. Sоbiq Pеtаgоn rаhbаri Pаul Vоlfvits 
o‗zining YAngi Аmеrikа аsri lоyihаsidа tа‘kidlаgаnidеk: AQSH nаfаqаt YAngi 
kаttа o‗yindа, bаlki butun ―Jаhоn оrоli‖dа gеgеmоnlikni qo‗lgа kiritishdаgi 
kurаshdа hеch qаysi millаtgа zаrrаchа imkоniyat qоldirmаsligimiz kеrаk.