O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

 birinchi omil: milliy mаnfааtni vujudgа kelishi vа mоhiyati. Milliy 
mаnfааtlаr etnik birlаshish dаvridаn bоshlаb umumiy mаnfааtlаr аnglаy 
bоshlаnаdi, turli etnik guruhlаrni mаnfааtlаrni, ehtiyojlarini umumiy mахrаjgа 
kelishi bu nаrsаni yuzаgа keltirаdi. Bu millаtni shаkllаnishаdаn dаrаk berаdi;
ikkinchi omil: milliy mаnfааtni аnglаshni yanа bittа ko‗rinishi bu – milliy 
o‗zlikni аnglаshdir. Fаqаt milliy o‗zligini аnglаshginа millаtni muаmmоlаrini hаl 
etа оlаdi. Milliy o‗zligini аnglаnlаsh dаrаjаsi pаst yoki sust bo‗lgаn millаtni ich-
ichidаn guruhbоzlik, urug‗-аymоqchilik, hududiy, mintаqаviy muаmmоlаrni 
birinchi o‗ringа qo‗yish singаri illаtlаr yemirаdi;
uchinchi omil: milliy o‗zlikni аnglаsh hаli yetаrli emаs, bаlki milliy 
mаnfаttlаrni iqtisоdiy, ijtimоiy vа siyosiy jihаtlаri rivоjlаngаn, tаriхiy dаvrdа 
yetilgаn bo‗lishi kerаk. Mа‘nаviy bаrkаmоllik hаm eng muhim elementdir. 
Sovet davrida milliy manfaatlarga (ittifoq tarkibidagi respublikalar xalqlari 
manfaatlariga) hukmron, mustabid mafkura nigohida yondoshilgani uchun, 
ularning to‗laqonli rivojlanishi mumkin emas edi. O‗zbekistonda mustaqillik 
yillarida milliy manfaatlarga e‘tibor davlat siyosati darajasiga ko‗tarildi. Milliy 
manffatlarga mos keladigan ichki siyosat olib borilmoqda. Bu esa mustaqillikni 
mustahkamlashga imkon bermoqda. Bundan tashqari milliy manfaatlarga mos ko‗p 
tomonlama tashqi siyosat ham olib borilmoqdaki, uning natijasida O‗zbekistonning 
obro‗yi tobora o‗smoqda. 
Agar siyosatni shakllantirish va amalga oshirish algoritmida uning o‗rnini 
ta'kidlasak, ―milliy manfaat‖ning mazmunli kontseptsiyasi yanada aniqroq bo‗ladi: 
jamiyatning ob'ektiv ehtiyojlari → uning ehtiyojlarini anglash, sub'ektivlashtirish 
(milliy manfaat shakllantirish) → milliy manfaatlarni davlat manfaatiga aylantirish 
(siyosiy, diplomatik, iqtisodiy, harbiy va boshqa vositalar bilan amalga 
oshiriladigan tashqi siyosiy maqsadlarni aniqlash) → mavjud bo‗lgan davlatning 
imkoniyatlarini va potentsialini tahlil qilish → qo‗llab-quvvatlash variantlarini 
yoki xalqaro aktorlarning qarshi harakatlari potentsialini aniqlashtirish 
munosabatlar → tashqi siyosiy (yoki ichki siyosiy) faoliyat (belgilangan 
maqsadlarni amalga oshirish) → erishilgan natijalarni baholash va yangi 
vazifalarni belgilash
1
.
Shaxs singari, xalqaro munosabatlarga kiruvchi davlat o‗zining tashqi 
siyosiy maqsadlarini ideal va o‗z manfaatlari asosida quradi. Ideal mohiyatan 
1
Алексеева Т.А. Рациональный эгоизм национального интереса (Материалы круглого стола) // Полис. 1995. 
№ 1. С. 92. 

---

217 
chegarasi bo‗lmagan axloqiy maqsadlarni birinchi o‗ringa qo‗yadi. Milliy manfaat 
esa har doim xudbin. Ideal, ma'lum bir jamiyatning qadriyatlarini aks ettiradi, 
masalan, buyuk qudratga ega bo‗lish uchun davlatlar qat'iyat bilan intiladi. 
Bugungi kunda ―umuminsoniy qadriyatlar‖, ―jahon hamjamiyati‖ va boshqa 
shiorlar kabi. Bu haqda S. Xantington ―Sivilizatsiyalar to‗qnashuvi‖ asarida 
ta'kidlagan: ―Jahon hamjamiyati‖ iborasining o‗zi ―erkin dunyo‖ iborasini 
almashtirmoqda. G‗arb mamlakatlari manfaatlarini aks ettiruvchi harakatlarga 
global qonuniylikni berish uchun ishlab chiqilgan
1
. Qayg‗uli tomoni shundaki, 
qachonki davlat tashqi siyosatini faqat ideal asosida qurishni boshlasa, natijada 
haqiqat qarshilik ko‗rsatadi, isyon ko‗taradi, yaxshi niyatlarni tanib bo‗lmaydigan 
darajada buzadi.
Xo‗sh, milliy manfaat nima? Bizning fikrimizcha, bu jamiyatning milliy 
qadriyatlaridan kelib chiqqan holda, uning barqaror hayoti va barqaror taraqqiyoti 
uchun qulay sharoitlarni saqlash, yaratish yoki ularga erishishga qaratilgan ongli, 
rasman ifoda etilgan ob'ektiv ehtiyojidir
2
. Milliy manfaatlar ierarxik tuzilmani 
ifodalaydi va quyidagilarga bo‗linadi:
a) sohalar: siyosiy, iqtisodiy, harbiy, mafkuraviy, madaniy, axborot;
b) vaqt o‗tishi bilan barqarorlik darajasi: darhol (1 yilgacha), qisqa muddatli 
yoki qisqa muddatli (1 yildan 5 yilgacha), o‗rta muddatli (5 yoshdan 20 
yoshgacha), uzoq muddatli yoki uzoq muddatli -muddat-kelajak (20 yoshdan 50 
yoshgacha), uzoq kelajak (50 yildan ortiq);
v) jamiyat va davlat uchun muhimlik darajasi: hayotiy (20-50 yosh va undan 
yuqori) - jamiyat va davlat uchun strategik ahamiyatga ega va milliy qadriyatlarni 
saqlash, ko‗paytirish va himoya qilish, qadrsizlanish va yo‗qotish bilan bog‗liq bu 
identifikatsiyani yoki hatto odamlarning mavjudligini shubha ostiga qo‗yadigan; 
muhim yoki taktik; periferik yoki operatsion;
d) ishtirok etuvchi tomonlar o‗rtasidagi munosabatlar: qarama-qarshilik, turli 
xil, qo‗shma;
e) geografik yo‗nalish: global, mintaqaviy, mahalliy. Taqdim etilganlar bilan 
bir qatorda, davlatning milliy manfaatlarining boshqa tasniflari ham mavjud bo‗lib, 
ular ham mavjud bo‗lish huquqiga ega.
Umuman olganda, milliy manfaat mavhum va sub'ektiv kategoriya 
hisoblanadi, chunki uning parametrlari ma'lum bir jamiyat va davlatda hukmronlik 
qilayotgan dunyoning tasviri va qadriyat tizimi bilan belgilanadi. J. Rozenau 
ta'kidlaganidek, ―milliy manfaatning ta'rifi hech qachon siyosatning analitik va 
qadriyatlar bazasidan kelib chiqadigan xulosalar tizimidan boshqa narsa bo‗lishi 
1
Хантингтон С. Столкновение цивилизаций? // Полис, 1994. № 1. С. 40. 
2
Манилов В.Л. Национальная безопасность: ценности, интересы, цели. // Военная мысль, 1995. № 6. С. 36. 

---

218 
mumkin emas"
1
. Milliy manfaatlarning haqiqati uni amalga oshirish jarayonida va 
amalga oshirishda namoyon bo‗ladi. Va bu, o‗z navbatida, irodaviy va faol 
printsiplarni hamda belgilangan maqsadlarni amalga oshirish vositalarini nazarda 
tutadi
2
.
Milliy manfaatlar nuqtai nazaridan fikr yuritish, ularni mafkuraviy tekislikda 
emas, balki amaliy jihatdan ko‗rib chiqishni ham anglatadi. Bu davlat siyosatida 
mafkuraviy omillar muhim emas degani emas. Masalan, inson huquqlari kabi 
omillar (ayniqsa so‗nggi o‗n yilliklarda) demokratik davlatlar siyosatida muhim 
belgi bo‗lib xizmat qiladi. Zbignev Bjezinski o‗zining xotiralarini "Kuch va 
printsip" deb nomlagan. Uning yozishicha, prezident J.Karterning milliy xavfsizlik 
masalalari bo‗yicha yordamchisi lavozimini egallab turgan payti uning asosiy 
vazifasi ―Amerikaning dunyoda mafkuraviy ta'sirining o‗sishi‖ bo‗lgan .
Prezident J.Karter ma'muriyati tomonidan inson huquqlari muammosiga 
berilgan urg‗u avvalgi ma'muriyatlarga nisbatan AQSh tashqi siyosatining 
yo‗nalishlarini aniqlashda mafkuraviy omilning rolidan ancha katta ekanligini 
ko‗rsatdi. Milliy manfaatlar va g‗oyaviy motivlar o‗rtasidagi ziddiyat fantastika 
emas. Shunday bo‗ladiki, bu tanlov kerak bo‗lgan holatlarda davlat arboblari 
uchun jiddiy dilemma bo‗lib qoladi. Milliy manfaatlarga asoslangan davlat siyosati 
printsipi quyidagilarni anglatadi.
Mafkuraviy motivlar hayotiy milliy manfaatlar hisobiga amalga 
oshirilmasligi kerak. Siyosatchilarning mafkuraviy e'tiqodi ularning milliy 
manfaatlar haqidagi tasavvurida muqarrar ravishda iz qoldirishi, boshqacha qilib 
aytganda, bu muqarrar, chunki ular sirtda yotadigan aniq narsa emas. Bu tabiatni 
ziddiyatli va har xil talqinlarni keltirib chiqaradigan siyosatni tushunishning 
ma'lum bir usuliga aylanadi. Milliy manfaatlar printsipi uni hamma bir xilda idrok 
etilishini nazarda tutmaydi, ammo shu bilan birga, davlat siyosatini amalga 
oshirishga mas'ul bo‗lganlar mafkuraviy omillarni o‗zlari milliy manfaat deb tan 
olgan omillardan ustun qo‗ymasliklari kerak. 
Globallashuv davrida milliy manfaatlarning o‗zgarishini tahlil qilish 
zamonaviy sharoitda milliy manfaatlarning ustuvor yo‗nalishlarini tashkil etuvchi 
asosiy parametrlarni shakllantirishga imkon beradi:
1. davlatning mustaqilligi, suvereniteti va hududiy yaxlitligini saqlash, uning 
asl siyosiy tarixiy, madaniy va sivilizatsion va milliy xususiyatlarni hisobga 
olish asosida rivojlanish; 
1
Rosenau J. National Interest/ International Encyclopedia of the Social Sciences. N.Y., 1968. 
Vol. XI. Р. 37. 
2
Гаджиев К.С. Геополитика. М., 1998. С. 262-263 

---

219 
2. davlatni milliy o‗ziga xoslik asosida va insoniyat tsivilizatsiyasi 
evolyutsiyasining ilg‗or tendentsiyalari va chinakam umuminsoniy 
qadriyatlar asosida rivojlantirish; 
3. fuqarolarning erkinliklari va huquqlarini himoya qilish, ularning xavfsizligi 
va hayotning yuqori darajasini mavhum liberal qadriyatlar sifatida emas, 
balki davlatning millat oldidagi vazifalari sifatida ta'minlash; 
4. yuqori iqtisodiy rivojlangan davlatlar o‗rtasida mavjud bo‗lgan daraja va 
standartlarga muvofiq tashqi iqtisodiy aloqalar va hamkorlikni o‗rnatish;
5. teng huquqli sheriklik tamoyillariga asoslangan mintaqaviy integratsiya; 
6. tashqi manbalar, bozorlar, boshqa davlatlar bilan teng sharoitlarda savdo 
erkinligini ta'minlash;
7. millat farovonligining asosi sifatida ta'lim, fan va madaniyatni rivojlantirish;
8. dunyodagi geosiyosiy manfaatlarni himoya qilishni ta'minlaydigan ishonchli 
milliy xavfsizlik tizimini yaratish.