O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

 
6.3. Yangi ming yillikda Markaziy Osiyo: Afg„oniston fojeasi va xavfsizlikni 
ta‟minlash vazifalari 
Markaziy Osiyoda xavfsizlikning umumiy o„ziga xosligi va yangi 
chaqiriqlar. Dunyoning barcha davlatlari, qayerda bo‗lishidan qat'i nazar, tobora 
ko‗proq shu kabi xavfsizlik muammolariga duch kelmoqdalar. Bu nafaqat 
terrorizm, ekstremizm, ommaviy qirg‗in qurollarini tarqatish, giyohvand moddalar 
savdosi balki, atrof muhitning buzilishi, global isish, o‗rmonlarning kesilishi va 
boshqalar tahdidi muhim o‗rinni egallay boshladi. Suv urushi xavfi tobora muhim 
ahamiyat kasb etmoqda. Ushbu global muammolar va tahdidlarning barchasi 
Markaziy Osiyo uchun ham dolzarbdir. Ammo uning mamlakatlari, afsuski, hali 
ichki, endogen xarakterga ega bo‗lgan ko‗plab eski va yangi muammolarga 
munosib javob topishda hanuzgacha muvaffaq bo‗lishmagan. 
Bunga quyidagilar kiradi: 

quyidagi siyosiy qismlarga ega bo‗lgan ichki siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy 
beqarorlik. 

millatlararo, ichki guruhlarraro taranglik; 

mintaqaviy elita va davlat mafkuralari o‗rtasidagi qarama-qarshilik; 

aholining qashshoqlashuvi; 

aholi daromadlaridagi farqning chuqurlashishi va ijtimoiy muvozanatning 
kuchayishi; 

ishsizlikning yuqori darajasi, ayniqsa yoshlar orasidagi ishsizlik; 

korruptsiyani legallashishi; 

davlat tuzilmalarining past samaradorligi; 

har qanday siyosiy beqarorlik yuz berganda bosh ko‗tarishga tayyor va 
dunyoviy 
hukmron 
rejimlarni 
obro‗sizlantirish 
uchun 
ijtimoiy 
muammolardan faol foydalangan radikal islom;

giyohvand moddalar savdosi va diniy ekstremizm ta'sirining o‗sishi;

---

253 

oliy siyosiy hokimiyatning davomiyligi muammosi, chunki Markaziy 
Osiyo davlatlarida bunday davomiylik uchun aniq belgilangan va aniq 
qoidalar mavjud emas. 
Davlatlararo ziddiyatlar ham davom etmoqda. Bu, birinchi navbatda, suv va 
energetika resurslari bo‗yicha raqobat tufayli kelib chiqadigan "energiya 
delimitatsiyasi". Xususan, Amudaryo va Sirdaryoning transchegaraviy suv 
yo‗llarida Tojikistonda Rog‗un GESi va Qirg‗izistonda Qambarota GESlarini 
qurish rejalari bilan bog‗liq ravishda keskinliklar yuzaga keldi. Ushbu rejalar 
O‗zbekistonni ayniqsa xavotirga solmoqda, chunki ular GESlar qurilishi natijasida 
daryolardagi suv oqimining pasayishidan qo‗rqishadi.
Ikkinchidan, bu hal qilinmagan chegara mojarolari bo‗lib, ular Markaziy 
Osiyoda xavfsizlikning jiddiy muammolariga aylanmoqda. Ushbu tortishuvlar 
mintaqaning aksariyat respublikalariga ta'sir qiladi, lekin ayniqsa, O‗zbekiston, 
Qirg‗iziston va Tojikiston, bu yerda etnik xilma-xillik va umumiy tan olingan 
chegaralarning yo‗qligi erlarning etishmasligi va eng muhimi, quruq iqlim 
sharoitida suv resurslari takrorlanadigan nizolarga aniq ijtimoiy-iqtisodiy rang 
berish.
So‗nggi yillarda ushbu uchta Markaziy Osiyo respublikalari o‗rtasidagi 
keskinlashgan munosabatlar yangi etno-hududiy ziddiyatlarning paydo bo‗lishini 
istisno etmaydi, ularning ijtimoiy asoslari aholining doimiy o‗sishi va qiyin 
ijtimoiy-iqtisodiy vaziyat tomonidan yaratilgan.
Uchinchidan, 
davlatlararo 
ziddiyatlar 
Markaziy 
Osiyo 
davlatlarida 
tugallanmagan davlat qurish va davlat mafkuralarining shakllanishidagi murakkab 
jarayonlarni qo‗zg‗atadi, ularning tarkibiy qismi ko‗pincha qo‗shnilarga nisbatan 
hududiy da'volarga yoki ma'lum bir davlatning da'volariga aylanadi. Shiddat bilan 
to‗planib borayotgan ichki muammolar bilan bir qatorda tashqi tahdidlar Markaziy 
Osiyoda xavfsizligiga jiddiy muammo tug‗diradi. Ular orasida transchegaraviy 
jinoyatchilik, terrorizm va giyohvand moddalar savdosining o‗sishi mavjud. 
Ammo yaqin kelajakda Markaziy Osiyo uchun eng jiddiy tashqi muammo 
Afg‗onistondagi toliblarning hokimiyat tepasiga qaytishi va radikal islomning 
markaziga aylanishi kabi istiqbolli afg‗on fojiasi bo‗lib qolmoqda. 
Bizni fikrimizcha, mintaqadagi vaziyatga kamida to‗rtta global omil ta'sir 
korsatadi:
1) dunyo hamjamiyatining yangi tartibga, yangi ko‗p markazli dunyoga tez 
va hali oldindan belgilanmagan holda o‗tishi; 
2) davom etayotgan global pandemiya va moliyaviy inqiroz;
3) yaqin Sharq va Shimoliy Afrikadagi voqealar - "arab bahori" impulslari, 
radikal islomning chaqiriqlari, ushbu voqealarning kelib chiqishida 
turgan totalitarizmga qarshi kuchlarning tashabbusini qo‗lga kiritish;

---

254 
4) ushbu mintaqadagi ulkan uglevodorod zaxiralari Xitoy o‗sib borayotgan 
iste'molchiga aylanmoqda. Bu (hali ham mutaxassislar darajasida) oddiy 
"uyg‗un tinchlik" tushunchasidan ko‗ra tushunarli geostratgiyani 
shakllantirishga olib keladi. 
Birinchi navbatda "xavfsizlik" so‗zi bilan nima ekanini tushunishimiz kerak. 
Xavfsizlikni avvalo barqarorlik bilan tenglashtirishidir. Xalqaro, mintaqaviy, ichki 
rivojlanishning barqarorligi "xavfsizlik" tushunchasining kvintessentsiyasidir. 
Analitik ravishda Markaziy Osiyodagi xavfsizlik muammolari haqida gapirganda, 
biz uchta darajani ajratib ko‗rsatishimiz kerak: 1) ichki xarakterdagi barqarorlikka 
bo‗lgan muammolar; 2) mintaqa mamlakatlaridagi ichki vaziyatdan kelib 
chiqadigan mintaqaviy muammolar; 3) tashqi muammolar.