O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti
Download 2.88 Mb. Pdf ko'rish
|
|
K.Xausxofer (1896-1946) Myunxenda professorlar oilasida tug‗ilgan. U
professional askar bo‗lishga qaror qildi va armiyada yigirma yildan ortiq zobit sifatida xizmat qildi. 1908 yildan 1910 yilgacha u Yaponiya va Manjuriyada nemis harbiy attashesi sifatida xizmat qilgan. Bu yerda u Yaponiya imperatorining oilasi va eng yuqori aristokratiya bilan tanishdi. Sog‗lig‗ining yomonligi Xaushoferni ancha muvaffaqiyatli harbiy faoliyatini tark etishga majbur qildi va u Germaniyaga 1911 yilda qaytib keldi va u yerda umrining oxirigacha yashadi. U ilmini rivojlantirib Myunxen universitetida ―doktor‖ unvoniga sazovor bo‗ldi. O‗sha vaqtdan boshlab Xaushofer muntazam ravishda umuman geosiyosat va xususan 1 Дугин А. Основы геополитики. «Арктогея» Москва.1997. Часть первая. с.26 40 Tinch okeani mintaqasi geosiyosati bo‗yicha kitoblar nashr etadi. Uning birinchi kitobi Dai Nihon bo‗lib, Yaponiya geosiyosatiga bag‗ishlangan. Karl Xausxofer jahonda birinchi geosiyosatchilar maktabining asoschisi va tashkilotchisi hisoblanadi. Uning ilmiy izlanishlarida «hayotiy makon» kategoriyasiga katta e‘tibor berilgan. Xaushofer Ratsel, Chellen, Makinder, Vidal de la Bache, Mexen va boshqa geosiyosatshunoslik asarlarini sinchkovlik bilan o‗rganib chiqdi. Sayyoraviy dualizmning "kontinental kuchlarga" yoki talassokratiyaga ("dengiz orqali kuch") qarshi tellurokratiyaga qarshi (―quruqlik orqali kuch‖) qarshi "dengiz kuchlari" ning manzarasi uning uchun xalqaro siyosatning barcha sirlarini ochib beruvchi kalit edi. Natsistlar tomonidan faol qo‗llanilgan va bizning davrimizda amerikaliklar tomonidan "Yangi dunyo tartibi" shaklida ishlatilgan "Yangi tartib" atamasi birinchi marta Yaponiyada Tinch okeani mintaqasini qayta taqsimlashning geosiyosiy sxemasiga nisbatan qo‗llanilganligi ahamiyatlidir. Yaponiya geosiyosatini amalga oshirish taklif qilingan ta'sirlar shular edi. ―Dengiz kuchi‖ va ―Quruqlik kuchi‖ ning sayyoraviy dualizmi Germaniyaga geosiyosiy o‗zini o‗zi identifikatsiya qilish muammosini taqdim etdi. Milliy g‗oya tarafdorlari, xususan Xaushofer ham shubhasiz Germaniya davlatining sanoat qudratini rivojlantirish, madaniy yuksalish va geosiyosiy kengayishni nazarda tutgan siyosiy qudratini kuchaytirishga intilishni qo‗llab quvvatlaganlar. Ammo Germaniyaning Yevropaning markazidagi pozitsiyasi, fazoviy va madaniy Mittellage uni G‗arbiy dengiz kuchlari Angliya, Frantsiya va kelajakda AQShning tabiiy dushmaniga aylantirdi. Talassokratik geosiyosatshunoslarning o‗zlari ham Germaniyaga bo‗lgan salbiy munosabatlarini yashirmadilar va uni (Rossiya bilan bir qatorda) dengiz G‗arbining asosiy geosiyosiy raqiblaridan biri deb hisoblashdi. Karl Xaushofer va uning izdoshlarining butun geosiyosiy doktrinasi ana shu tahlilga asoslangan edi. Ushbu ta‘limot ―Kontenental blok‖ yoki Berlin-Moskva-Tokio o‗qini yaratish zaruratini keltirib chiqaradi. Bunday blokda tasodifiy narsa yo‗q edi. K.Xausxofer nazarida "Yangi Yevrosiyo tartiboti" amaliyotda o‗z aksini topsa, hech qanday "dengiz kuchlari" tahdidiga o‗rin qolmas edi. Xaushofer o‗zining ―Kontenental blok‖ maqolasida shunday yozgan edi: ―Yevrosiyoni eng katta ikki xalqi - nemislar va ruslar, Qrim urushi yoki 1914 yildagi kabi o‗zaro to‗qnashuvdan qochish uchun qo‗lidan kelgancha harakat qilar ekan, lekin buni iloji bo‗lmaydi: bu Yevropa siyosatining aksiomasidir. «Hayotiy borliq» tushunchasi (kategoriyasi)ning shakllanishida F.Maltus ishlari va g‗oyalari muhim o‗rin tutadi. F. Maltus aholi o‗sishi biologik qonunlar asosida geometrik progressiya bo‗yicha, oziq-ovqat mahsulotlari esa arifmetik progressiya bo‗yicha o‗sadi, degan g‗oyani olg‗a surgan. Shuning uchun aholining ko‗payishi oziq-ovqat mahsulotlarining ko‗payishiga nisbatan tezroq bo‗ladi. Demak, u aholisi eng zich va eng 41 ko‗p mamlakat - Germaniyada urushlarning oldini olib bo‗lmaydi, shunday sharoitda tirik qolish uchun «hayotiy makon»ni kengaytirish zarur, degan xulosaga kelgan. K.Xausxofer boshqa milliy g‗oya tarafdorlari kabi, nemis davlatining kuch- qudratini kuchaytirishga harakat qildi. Bu maqsadga esa o‗z-o‗zidan, mamlakat industrial qudrati va madaniyatini ko‗tarmasdan geosiyosiy ekspansiya qilmasdan erishish mumkin emas edi. Germaniyaning Yevropa qoq markazida joylashganligi uni tabiiy holda g‗arbiy dengiz mamlakatlari — Angliya, Fransiya va kelajakda AQSh ga qarshi qilib qo‗ymoqda edi. Shuning uchun ham Germaniyaning «Atlantika mamlakatlari» bilan siyosiy ittifoq tuzishi xomxayol hisoblanar edi. Bunda Fransiya va Angliyaning hududiy e‘tirozlari ham muhim o‗rin egalladi. Mana shunday fikr-mulohazalar K. Xausxofer geosiyosiy qarashlarining asosi bo‗lib xizmat qildi. Katta davlatlarning kichik davlatlar oldidagi yutuqli jihatlari to‗g‗risidagi Ratsel g‗oyasini o‗ziga asos qilib olib, K.Xausxofer Germaniyaning qo‗shni kichik davlatlar ustidan hech qanday gap-so‗zsiz hukmronlik qilishini mutlaq haqiqat deb, Germaniyaning iqtisodiy jihatdan Rossiyani o‗ziga tobe qilib olishini esa asosiy vazifalardan bin deb hisoblardi. Xaushoferning ―Hayotiy borliq‖ kontseptsiyasi - bu global kuchlarning kengayishidagi kenglik va meridional tendentsiyalarning ustunligi yoki o‗zgarishiga asoslangan geosiyosiy makrostrukturalarni shakllantirish. Haushoferning fikriga ko‗ra, meridional yo‗nalishlar bo‗yicha rivojlanayotgan haqiqiy geosiyosiy tuzilmalar (Katta makonlar) (AQSh - Lotin Amerikasi; Yevropa - Afrika; Yaponiya - Okeaniya; "SSSRning iliq dengizlari strategiyasi), XX-asrning ikkinchi yarmida AQSh tomonidan butun sayyoramizning kenglikdagi harakati bilan almashtiriladi. Xaushofer aslida AQShning geosiyosiy intilishlarining G‗arbiy-Sharqiy yo‗nalishini bashorat qilgan. U sayyoramiz kelajagi ikki tendentsiya o‗rtasidagi kurash natijalariga bog‗liqligiga amin edi: Angliya-Amerika paralellari bo‗ylab kengayishi meridianlar bo‗ylab Sharqiy Osiyo ekspansiyasining qarshiligini yengib o‗tadimi. Germaniyaning sobiq buyukligini tiklashga mutlaqo to‗siq bo‗la oladigan ushbu geosiyosiy tendentsiyadan qo‗rqib, Xaushofer dunyoni oldindan ajratishga intildi. Uning pan-mintaqachilik kontseptsiyasi shu tarzda paydo bo‗ldi, unga ko‗ra davlatlarning birlashishi, global mintaqalarning shakllanishi pan-g‗oyalar deb ataladi, ya'ni. ijtimoiy- iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va mafkuraviy hamjamiyat va bu katta makonlarni shakllantirishning zamonaviy mexanizmiga juda o‗xshashdir. Pan-g‗oyalar, deb yozgan Xaushofer, keng maqsadlar, ammo faqat "ochiq fath etuvchi va ekspluatatsion fikrlashdan yuqori ko‗tarilib, madaniy missiyalar tashuvchisi bo‗lgan ...". Pan-g‗oyalar Yerning bepoyonligida mujassam bo‗lganda, ular geosiyosatning ob'ektiga aylanadi. Xaushoferning fikriga ko‗ra, Buyuk Britaniyaning tanazzulga uchrashi va Germaniyaning ustun mavqega ega bo‗lgan kichik dengiz kuchlari natijasida vujudga keladigan yangi dunyo tizimining asosi bo‗lishi kerak. 42 Xaushofer o‗zining birinchi pan-mintaqaviy modelida dunyoni uchta shimoliy- janubga yo‗naltirilgan pan-mintaqalarga ajratdi, ularning har biri yadro va atrofdan iborat bo‗lib, iqtisodiy jihatdan o‗zini o‗zi ta'minladi: (1) AQSh yadrosi bo‗lgan Panamerika; (2) Germaniya yadrosi Yevro-Afrika; (3) Yaponiyada yadrosi Pan-Osiyo. Ushbu modeldan SSSR unda qanday rol o‗ynaganligi umuman aniq emas edi 1 . Keyinchalik u yana bir mintaqaviy modelni taklif qildi - dunyoning to‗rt kishilik bo‗linishi: Pan-Rossiya Eron, Afg‗oniston va Hindustondagi ta'sir doirasi bilan to‗rtinchi umumiy mintaqaga aylandi. Ikkinchi jahon urushidan keyin bipolyar dunyoning shakllanishi panmintaqalar kontseptsiyasini vaqtincha imkonsiz qildi. Biroq, dunyoning bipolyar tizimining qulashi bilan, jahon sotsialistik tizimining qulashi bilan dastlab iqtisodiy bloklar va endi pan-mintaqalar deb nomlanganlar haqiqatan ham jahon amaliyotiga qaytmoqdalar. Nemis geosiyosati "yashash maydoni" uchun kurash g‗oyasini o‗z vatandoshlari: ilmiy va ishbilarmon doiralar, rasmiylar va talabalar orasida targ‗ib qildi. Ammo o‗sha paytda Germaniyada Xaushofer mamlakat uchun juda muhim g‗oyani amalga oshira oladigan yagona siyosiy kuchni ko‗rdi - u o‗zining ilmiy potentsialini ishonib topshirgan natsizmdir. Ma'lumki, Xaushoferning geosiyosiy qarashlaridan natsistlar rejimi targ‗ibot maqsadida ancha muvaffaqiyatli foydalangan, natijada nemis tadqiqotchisi ittifoqchilar tomonidan "taniqli natsistlar" qatoriga kiritilgan. "Hayotiy makon" g‗oyasini va qit'a bloki nazariyasini ishlab chiqish va amalga oshirishni fashistlar Xaushofer o‗ylagan usullar bilan emas, balki yo‗l bilan amalga oshirdilar. Ikkinchi Jahon urushi tugagandan so‗ng, Xaushofer natsizm geosiyosatdan mustaqil ravishda geosiyosatdan foydalanganligini, ushbu fanning asosiy qoidalarini vulgarizatsiya qilganini va buzib ko‗rsatganligini ta'kidladi. Download 2.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|