O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

A.Mexen. Taniqli Amerikalik harbiy-dengiz strategi, admiral, tarixchi olim Аlfred 
Teylor Mexen (1840-1914) haqli ravishda ingliz-sakson klassik geosiyosati Аmerika 
yoʼnalishining asosiy yaratuvchilaridan biri hisoblanadi. Mexen faqat amerika va 
atlantika geosiyosatigina emas, balki jahon geosiyosati nazariyalari, ayniqsa harbiy-
strategik kontseptsiyalar rivojiga va chuqurlashishiga eng salmoqli hissa qoʼshgan 
geostrateglardan biridir. 
Geosiyosiy adabiyotlarda ―Dengiz hukmronligi‖ (talassokratiya) nazariy 
kontseptsiyasining asoschisi sifatida tanilgan Mexen 1890 yilda oʼzining eng katta 
―Dengiz qudratining tarixga taʼsiri‖ nomli asarini chop ettirdi. Mexen bu asarida jahonda 
mavjud boʼlgan quruqlik va dengiz imperiyalarining tarixdagi rolini keng tadqiq qildi va 
barcha parametrlarga koʼra dengiz davlatlari tabiatan quruqlikdagi davlatlardan ustundir, 
degan xulosaga keldi
1
. 
Аytish mumkinki, Mexen XIX – XX asr boshlarida ―Dengiz kuchining Frantsuz 
inqilobi va imperiyasiga taʼsiri‖, ―Аmerikaning hozirgi davrda va kelajakda dengiz 
kuchidan manfaatdorligi‖, ―Dengiz kuchi va uning urushga munosabati‖ asarlarida 
1
Мэҳэн А.Т. Влияние морской силы на историю: 1660-1783. М., 1941; Геополитика. Антология. М., 2006, 
с.221-243.

---

45 
―Dengiz hukmronligi‖ (talassokratiya) mafkurasini va uni amalga oshirgan amaliyotchi 
siyosatchilarning faoliyat dasturini ishlab chiqdi. 
Mexen uchun savdo asosiy siyosat vositasidir. Harbiy harakatlar faqat tijorat 
sivilizatsiyasi sayyorasini yaratish uchun eng qulay sharoitlarni ta'minlashi kerak. 
Mexen biznes siklni uch jihatdan ko‗rib chiqadi: 
1) ishlab chiqarish (suv yo‗llari orqali tovarlar va xizmatlarni almashtirish); 
2) navigatsiya (ushbu almashinuvni amalga oshiradigan) kuzatuv; 
3) koloniyalar (dunyo miqyosida tovar ayirboshlash bilan shug‗ullanadigan).
Keng geosiyosiy ma'noda dengiz kuchi nafaqat inson faoliyatiga, ya'ni 
ijtimoiy elementlarga, balki tabiatning tarkibiy qismlariga ham bog‗liq bo‗lgan 
elementlarni o‗z ichiga oladi: va aholining tabiati, ya'ni umuman tabiiy sharoit deb 
ataladigan narsa
1
dan tashkil topadi. Mexen davlatning pozitsiyasi va geosiyosiy 
maqomini tahlil qilib mezonga asoslanishi kerak deb hisoblaydi: 
1) davlatning geografik holati, dengizlar uchun ochiqligi, boshqa 
mamlakatlar bilan dengiz aloqalari imkoniyati. Quruqlik chegaralarining uzunligi, 
strategik muhim mintaqalarni boshqarish qobiliyati.
2) davlatning ―jismoniy konfiguratsiyasi‖, ya'ni dengiz qirg‗oqlarining 
konfiguratsiyasi va ularda joylashgan portlar soni. Savdo obodligi bunga bog‗liq 
va strategik xavfsizlik.
3) hududning uzunligi. Bu qirg‗oq chizig‗ining uzunligiga teng. 
4) aholining statistik soni. Bu davlatning kemalarni qurish va texnik xizmat 
ko‗rsatish qobiliyatini baholash uchun muhimdir. 
5) milliy xarakter. Odamlarning savdo-sotiq bilan shug‗ullanish qobiliyati, 
chunki dengiz kuchi tinch va keng savdoga asoslangan. 
6) boshqaruvning siyosiy mohiyati. Qudratli dengiz kuchini yaratish uchun 
eng yaxshi tabiiy va inson resurslarini qayta yo‗naltirish bunga bog‗liq.
Ko‗rinib turibdiki, A.Mexenning geosiyosiy konsepsiyasi avvalo "dengiz 
kuch markazi" va uni ta‗min etuvchi masalalarni nazarda tutadi. Davlatning dengiz 
kuchiga aylanishi bir qator parametrlar bilan belgilanadi. A.Mexen dengiz kuchida 
mujassam bo‗lishi kerak bo‗lgan quyidagi parametrlarni ko‗rsatadi: SP = N +