O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

N.Spikmen. XX asrning ikkinchi yarmida. Anglo-Sakson (Atlantist) 
maktabining geosiyosati muvaffaqiyatli rivojlanmoqda. Uning poydevorini H. 
Makkinder, A. T. Mexen, N. Spikmenlar yaratgan. Yevropa geosiyosiy 
an'analarining vorislari fashistlar Germaniyasi bilan hamkorlik qilish orqali 
o‗zlarini murosaga keltirdilar va mahkumlik zonasida edilar. Shunday qilib, ingliz-
amerika ilmiy maktabining talassokratik yo‗nalishi rasman tan olingan va 
hukmronlik qildi.
Amerikaning geosiyosat strategiyasini ishlab chiqishda AQShning G‗arbiy 
Yevropa va butun Yevroosiyo bilan o‗zaro munosabatlari masalalarini 

---

47 
shakllantirgan Nikolas Jon Spikmen (1893-1943) muhim rol o‗ynadi. N. Speakmen 
ingliz-amerika geosiyosatining klassiklariga mansub. U Amerika siyosatida 
realizm an'analarining asoschisi hisoblanadi.
H. Spikmen o‗zini Mexen geosiyosatining merosxo‗ri deb bilgan, ko‗p 
jihatdan H. Makinderning fikri bilan o‗rtoqlashgan. N. Spikman konseptsiyasining 
asosiy tezisi ―davlatning hokimiyat mavqeini saqlab qolish‖ edi, chunki bu urush 
va faol tashqi siyosatga imkon beradigan kuchdir
1
. Analitik usul N. Spikmenning 
geosiyosiy strategiyasining asosi bo‗ldi.
N. Spikmenning eng mashhur asarlari – ―Amerikaning jahon siyosatidagi 
strategiyasi‖ (1942) va ―Dunyo geografiyasi‖ (1944). Olim ushbu asarlarida 
davlatning geosiyosiy qudratiga oid o‗nta asosiy mezonni ilgari suradi. 
1. Hududning yuzasi. 
2. Chegaralarning tabiati. 
3. Aholining soni. 
4. Minerallarning mavjudligi yoki yo‗qligi. 
5. Iqtisodiy va texnologik rivojlanish. 
6. Moliyaviy kuch. 
7. Etnik bir xillik. 
8. Ijtimoiy integratsiya darajasi. 
9. Siyosiy barqarorlik. 
10. Milliy g‗oya.
Agar davlat ushbu barcha fazilatlarga ega bo‗lsa, demak u geosiyosatda 
mustaqil aktor sifatida harakat qilishga qodir. Ushbu sifatlari kam davlatlar bloklar 
va ittifoqlarga kirishi va geosiyosiy himoyani izlashi zarur.
Yerni qalbi – Hartlendni geosiyosatning markazi deb hisoblagan 
H.Makkinderdan farqli o‗laroq, N. Spikmen qirg‗oq hududlarining Yevroosiyo 
kamarining asosini Rimland (chekka, yarim oy"), ya'ni yevropaning qirg‗oq 
davlatlari, yaqin va o‗rta sharq, osiyo-tinch okeani mintaqasini geosiyosatning 
markazi deb bildi. N. Spikmenning geosiyosiy formulasi quyidagicha: «Kimki 
rimlandga hukmronlik qilsa yevroosiyoga hukmronlik qiladi, yevroosiyoga 
hukmronlik qiladigan kishi dunyo taqdirini o„z qo„lida ushlab turadi»
2
. 
Geografiya, relef va tuproq bilan bog‗liqlik N. Spikmen uchun katta qiziqish 
uyg‗otmadi va u mumtoz geosiyosatchilardan shu bilan ajralib turadi. N. 
Spikmenning asosiy geosiyosiy sxemasi X. Makinkerning modelidan farq qiladi. 
Spikmen geosiyosatni samarali strategiyani ishlab chiqish vositasi va tahliliy usuli 
sifatida ko‗rib chiqdi. Admiral A. Mexen singari, Speakmenda ham utilitar 
1
Spykman N. America‘s Strategy in World Politics. N. Y., 1942. P. 41 
2
America‘s Strategy in World Politics: The United States and the Balance of Power. N. Y. :Harcourt, Brace and 
Company, 1942. 

---

48 
yondashuv, Qo‗shma Shtatlar dunyo hukmronligiga erishishi mumkin bo‗lgan aniq 
formulani ishlab chiqishga intilish xarakterlidir.
N. Spikmen geosiyosatni AQSh dunyo hukmronligiga erishishi mumkin 
bo‗lgan vosita va analitik usul sifatida ko‗rib chiqdi. N. Spikmen jahon qudratining 
uchta markazini aniqladi: 1) shimoliy Amerikaning Atlantika sohillari, 2) yevropa 
qirg„oqlari, 3) uzoq sharq. Uchta mintaqadan ham AQSh uchun eng muhimi, N. 
Spikmenning so‗zlariga ko‗ra, yevropa qirg‗og‗i, chunki Amerika yevropa 
sivilizatsiyasidan chiqqan. Prinsipial jihatdan N. Spikmen yangi narsa aytmadi. H. 
Makkinder uchun qirg‗oq zonasi ham qit'ani boshqarishda muhim strategik 
pozitsiya edi. Ammo Makinder uni mustaqil shakllanish emas, balki faqat ikkita 
impulsning to‗qnashuvi - quruqlik va dengiz deb hisoblagan.
N. Spikmenning roli shundaki, u urushdan keyingi dunyodagi muhim siyosiy 
jarayonlarni - NATOning tuzilishi, yevropa davlatlari suverenitetining pasayishi, 
AQShning sayyora gegemonligi va boshqalarni kutgan. Tarix N. Spikmenning 
―O‗rta okean‖ - Atlantika ahamiyati haqidagi tezisining to‗g‗riligini isbotladi. 
Shubhasiz, N. Spikmenning nazariyasi Qo‗shma Shtatlarning urushdan keyingi 
dunyoda yetakchi rolini tasdiqladi va XX-asrda Amerika dunyosi hukmronligining 
kalitiga aylandi.
Urushdan keyingi davrda Amerika qudratiga o‗xshash pozitsiyani barcha 
AQSh olimlari bo‗lishgan. Shunday qilib, tadqiqotchi G.Vigert Amerika o‗zining 
kuchli dengiz floti va aviatsiyasi bilan Yevroosiyo qit'asining qirg‗oq zonalari 
ustidan nazorat o‗rnatishi va butun dunyoni nazorat qilishi kerakligini ta'kidladi. 
Garchi AQSh tadqiqotchilarining aksariyati nemis fashizmini qoralashgan bo‗lsa-
da, nemis geosiyosatidan kelib chiqib ular kuch, urush va qudratga ishonishdi.