O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti
Download 2.88 Mb. Pdf ko'rish
|
|
2.2. Geosiyosiy oqimlar va maktablar.
Rus geosiyosatida davrlar va mаktаblаr. G‗arbda bo‗lgani kabi Rossiyada ham geosiyosiy g‗oyalarning paydo bo‗lishining dastlabki shartlari tabiiy muhit va ayniqsa, geografik omilning jamiyat hayotidagi rolini o‗rganish jarayonida shakllandi. Shu bilan birga, rus geosiyosiy an'analari chuqur o‗ziga xos g‗oyalarga to‗la. Ular orasida zamonaviy geosiyosat, ehtimol, Rossiya tarixi zaminidagi omilni ta'kidlash o‗rinli. Mo‗g‗ul-tatarlar bosqinidan ozod bo‗lganidan beri bir necha asrlar davomida rus xalqi yashagan F. Stepun so‗z bilan aytganda, ―Rossiya tekisligini qamrab olgan ufqni Rossiya davlatiga qo‗shishni xayolga keltirmaydigan orzu‖ edi. Va bu shunchaki orzu emas edi. Bu, shuningdek, ruslarning sa'y-harakatlari bilan yaratilgan haqiqat edi. 400 yil ichida Rossiya hududi 36 barobar ko‗payganligini ta'kidlash kifoya. Rossiya davlatchiligining rivojlanishida 882 yilda Oleg tomonidan Novgorod va Kiyev Ruslarining birlashishidan kelib chiqqan Kiyev Rusining 49 geosiyosiy davri ajralib turadi. Birinchi birlashgan Sharqiy slavyan davlati - Kiev Rusi IX asrda tashkil topgan. Ushbu davlatning taqdiri, uning keyingi tarixiy rivojlanish yo‗li asosan 988-989 yillarda bo‗lib o‗tgan Rus pravoslav e'tiqodining sakllanishi bilan belgilandi. Kiev Rusini yaratish akti bir vaqtning o‗zida bir nechta geostrategik vazifalarni hal qildi: 1) sharqiy slavyan yerlarining shimolida va janubida Ilmen va Dnepr slavyanlarini birlashtirish; 2) sharqiy slavyanlar va boshqa qo‗shni etnik guruhlarni yanada birlashtirish uchun namuna yaratish; 3) sharqiy slavyanlarning yagona davlatini yaratish; 4) yagona davlat hududining sezilarli darajada kengayishi va aholi sonining ko‗payishi; 5) kuch-qudratning oshishi, sharqiy slavyan davlatining Yevropadagi mavqei va rolining oshishi, qo‗shni davlatlarning geosiyosatiga ta'siri; 6) muhim Neva-Volxov-Dnepr savdo va harbiy-strategik yo‗nalishi ustidan nazoratni amalga oshirish; 7) qo‗shni aktorlar bilan, avvalambor Vizantiya, Polsha, Vengriya, Varangiyaliklar bilan aloqalarni kuchaytirish; 8) ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy rivojlanishni tezlashtirish 1 . Rus etnosi rivojlanishining asosiy geosiyosiy vazifalari quyidagilardan iborat edi: birinchi davrda (1240-1328) - aholining hayotini saqlab qolish, etnik o‗ziga xoslik va nasroniy dinini saqlab qolish, davlat institutlarini saqlab qolish; ikkinchi davrda (1328-1480) - milliy mustaqillikka erishish, mustaqil tashqi siyosat olib borish. Rossiya ulkan hududga ega. U bir tomondan G‗arbiy Yevropaga, ikkinchi tomondan Osiyo davlatlariga, cheksiz Sibir o‗rmonlariga tutashib ketadi. Unda rang - barang xalqlar, turli madaniyat vakillari, din vakillari yashab kelgan. G‗arbiy Yevropada geosiyosiy jarayonlar rivojida ba‗zi tadqiqotlarda antik dunyo davri alohida ko‗rsatiladi. Bu davrda oldiniga Yunon davlati, keyinchalik Rim davlati oykumenada hal etuvchi rol o‗ynab kelgan. Ular tomonidan yaratilgan sivilizatsiya ularga qo‗shni xalqlar jumladan slavyanlarning yuksalishiga ham muhim ta‗sir etgan. Ikkinchi bir geosiyosiy davr sifatida Vizantiya davri e‗tirof etiladi. Vizantiya madaniyati slavyanlarning ijtimoiy hayotiga muhim ta‗sir ko‗rsatdi. Ushbu aloqalar ta‗sirida mamlakat xristianlikni qabul qildi. Yevropa ijtimoiy-siyosiy hayotida faollasha boshladi. 1 https://nicbar.ru/politology/study/kurs-geopolitika/199-tema-5-russkaya-geopoliticheskaya-shkola 50 Rus davlatchiligi taraqqiyotida Kiyev Rusi geosiyosiy davri muhim ahamiyat kasb etdi. 882- yilda knyaz Oleg tomonidan Novgrod va Kiyev birlashtirildi. Bu davlatning tashkil etilishi bilan qator geostrategik vazifalar o‗z yechimini topadi: shimoliy, janubiy, sharqiy slavyanlar alohida davlatga birlashtirildi; davlatning hududi kengayib aholisi oshib bordi; Yevropaning ilg‗or davlatlari bilan munosabatlar yo‗lga qo‗yildi va shu kabilar. Kiyev Rusi Yevropaning alohida tarkibiy qismi sifatida faol savdo, madaniy hamkorlikni olib bordi. XIII asrning 20 - yillaridan Rusga mo‗g‗ul - tatarlar hujumi boshlandi. 1240 - yilda Kiyev bosib olindi. Ushbu voqeadan keyin Rusda Oltin O‗rda davri boshlandi va u o‗z ichiga 1240- yildan XV asrning ikkinchi yarmigacha bo‗lgan davrni oldi. Bu davrdagi asosiy geosiyosiy vazifalar sifatida quyidagilarni qayd etish mumkin: aholi omonligini asrash; aholining etnik o‗ziga xosligini asrash; xristian dini qadriyatlarini asrash; milliy davlatchilik institutlarini saqlab qolish; milliy mustaqillik uchun kurash olib borish; mustaqil tashqi siyosatni yo‗lga qo‗yish va sh.k. Rus yerlarini qayta birlashtirishda, mustaqillikni qo‗lga kiritishda asosiy muhim bo‗g‗inni Moskva knyazligi o‗ynadi. Va shu davrdan Buyuk Moskva knyazligi davri boshlandi. Bu davrda mamlakat mustaqilligi mustahkamlanib bordi, hududi ancha kengaydi. G‗arbiy Sibir qo‗shib olindi, keyinchalik Sharqiy Sibir qo‗shildi. Rossiya sharqda tinch okeani sohillariga chiqdi. Navbatdagi geosiyosiy davr 1682 - yildan Pyotr I podshiligi bilan boshlandi. O‗tkazilgan qator islohotlar, olib borilgan g‗olibona urushlar Rossiyaning mavqeini oshirdi. Mamlakat shimolda Boltiq bo‗ylarini qo‗lga kiritdi. Rus harbiy flotiga asos solindi. Pyotr I (1682 - 1725), Yekaterina II (1762 - 1796), Aleksandr I (1801 - 1825), Nikolay I (1825 - 1855), Aleksandr II (1855 - 1881) hukmronligi davrlari muhim geosiyosiy ahamiyat kasb etdi. Napoleon boshchiligidagi fransuz imperiyasini tor-mor etishda, Vena kongressidan keyin Yevropada yangicha tartibot tashkil etishda Rossiya faol ishtirok etdi. Nikolay I davrida Eron va Usmoniylar imperiyasi bilan olib borilgan urushlar oxir - oqibatda Yevropa davlatlari bilan urush harakatlarini keltirib chiqardi. Mamlakat izolyatsiya holatiga tushib Qrim urushida (1853 - 1856) mag‗lub bo‗ldi. Birinchi jahon urushi Rus imperiyasi uchun oxirgi jang bo‗ldi. Beshinchi geosiyosiy davr - Sovet davri (1917 - 1991) hisoblanadi. Xarakterli xususiyatlari sifatida quyidagilarni e‗tirof qilish mumkin: urushda xonavayron bo‗lgan sanoatni tiklash; qishloq ho‗jaligini jamoalashtirish; mamlakat mudofaa qobiliyatini mustahkamlash; jahon inqilobi, kommunizm bayrog‗i ostida ekspansiya olib borish, fashizm ustidan g‗alaba; Sharqiy Yevropaning ozod etilgan davlatlarida kommunistik rejimlarni barpo etish; Varshava Shartnomasi tashkilotining barpo etilishi; Afg‗oniston urushi va shu kabilar. 51 Rossiyadagi geosiyosiy jarayonlar rivoji shuni ko‗rsatadiki mamlakatning kengaytirish faqat qo‗shni davlat, tutash yerlar hisobiga amalga oshirildi. Bu qo‗shib olingan yerlar ahaolisi xristanlikka o‗tkazildi, aholisi ruslashtirildi, yangi hududlarga markazdan ruslarni ko‗chirib keltirish siyosati yurgizildi. Bu hududlar keyinchalik Rossiyaning tarkibiy qismi sifatida e‗tirof etildi. Hech qachon dengizlar osha mustamlakachilik yurishlari olib borilmagan. Mana xususiyatlari bois rus mustamlakachiligi ingliz yoki fransuz mustamlakachiligi tizimidan keskin farqlanadi. Buyuk Rus davlatini tashkil etishda ekspansiya usulini oqlab chiqadi. ―Igor jangnomasi‖ da esa yangi tarkibiy tartib, yangicha model – shelomyan modeli ilgari suriladi. Unda Rus deya atalmish buyuk umum orol qator mayda orollardan iborat bo‗lishi ilgari suriladi. Agarda dastlabki model Buyuk Rusni barpo etishda ekspansiya metodini ilgari sursa, ikkinchisiga asosan mahalliy hukmdorlar mustahkam integratsiyaga intilishlari bois amalga oshirilishi nazarda tutiladi. XV - XVI asrlari oralig‗ida Moskva – Uchinchi Rim panprovaslav messionlik g‗oyasini o‗ziga singdirgan geosiyosiy harakat boshlandi. Bu g‗oya Rus provaslav cherkovi tashabbusi samarasi edi. Rus provaslav cherkovi Konstantinopol cherkoviga bo‗ysunib kelgan. Vizantiya imperiyasi keyingi yillarda zaiflashib qolganligi bois turklarga qarshi tura olmay qoladi. Natijada G‗arb mamlakatlaridan turklarga qarshi kurashda harbiy yordam olish uchun Konstantinopol cherkovi Rim - katolik cherkovi bilan Florensiya uniyasini imzolaydi. Unga asosan Rim papasi barcha xristian cherkovlari boshlig‗i bo‗lishi belgilangan edi. Rus provaslav cherkovi o‗ziga o‗zi boshliq tayinlaydigan mustaqil (avtokefal) cherkovga aylanadi. 1453 - yilda Vizantiya imperiyasi quladi. Unga G‗arbdan deyarlik hech kim yordamga kelgani yo‗q. Vazantiya qulagach Moskva podsholigidan tashqari bironta mustaqil provaslav davlati qolmadi. Vizantiyaning so‗ngi imperatorining ukasi Foma Paleolog Rimdan boshpana topadi. Rim papasi Pavel II Fomaning qizi Sofiyani Rus knyazi Ivan III ga turmushga berish tashabbusi bilan chiqadi. Papaning maqsadi nikoh yo‗li bilan Rusni Florensiya uniyasiga qaytarish edi. 1472 - yilda bo‗lib o‗tgan nikoh Rim papasining rejalarini amalga oshishiga xizmat qilmadi. Rus knyazining Vizantiya imperatori xonadoni vakiliga aylanishi, qolaversa knyazning g‗ayratliligi, uddaburonligi Rusda monarxiyaning kuchayishiga olib keldi. Buyuk knyaz Vizantiya imperatorining valiahdi, provaslav dunyosining boshlig‗iga aylanadi. XVIII asr oxirida bo‗lib o‗tgan fransuz inqilobi, 1812 - 1815 yillarda olib borilgan Napoleonga qarshi harbiy harakatlar bois Yevropa bilan olib boriladigan o‗zaro munosabatlar, ularning ta‗sirini anglash, tahlil etish yuzaga keldi. Shu bois bu davr ijtimoiy - falsafiy tafakkurida bir - biriga zid ikki xil oqim yuzaga keldi. |
