O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Amerika geosiyosat maktabi. Mashhur diplomat va geosiyosatchi Semyuel 
Xantington 1996 yilda nashr etilgan. ―Sivilizatsiyalar to‗qnashuvi va dunyo 
tartibini qayta qurish‖ asarida sivilizatsiyalar dunyosining hozirgi holatini 
tavsiflovchi besh yuzdan ortiq sahifalar mavjud. Sivilizatsiya kurashidagi kuchlar 
muvozanatidagi o‗zgarish, muallifning fikriga ko‗ra, g‗arbning asta-sekin va 
barqaror tanazzulidan va Konfutsiy (muallif uni xitoy deb atagan) va islomiy 
qadriyatlarga asoslanishi kabi sivilizatsiyalarning ko‗tarilishidan iborat; bu asarda 
yangi 
sivilizatsiya 
tartibining 
paydo 
bo‗lishi; 
sivilizatsiya 
ziddiyatlari 
imkoniyatlarida, avvalo g‗arb va boshqa sivilizatsiyalar o‗rtasida va nihoyat 
sivilizatsiyalarning kelajagi tahlil qilinadi.
Xantington madaniyat va madaniy identifikatsiyalashning har xil turlarini 
har bir sivilizatsiyaning asosi deb biladi. Sovuq urushdan keyin paydo bo‗lgan 
zamonaviy dunyoda ular birdamlikni o‗rnatish va odamlarni farqlashda katta rol 
o‗ynaydi va nizolarning modellarini aniqlaydi. U shunday xulosaga keldiki, tarixda 
birinchi marta global siyosat ham ko‗p qutbli, ham polisivilizatsiyada bo‗lib, 
g‗arblashuvni modernizatsiyadan ajratilgan, chunki g‗arb qadriyatlari va 
me'yorlarining tarqalishi dunyo sivilizatsiyasining shakllanishiga olib kelmaydi 
Sivilizatsiya - bu katta oila va asosiy davlatlar katta oila a'zolari sifatida 
qarindoshlarini qo‗llab-quvvatlaydi va tartibni ta'minlaydi. Arab va Afrika 
sivilizatsiyalarida muhim davlatlarning yo‗qligi nizolarni hal qilish va tartib 
o‗rnatishga salbiy ta'sir qiladi. Asosiy davlat zaifroq, ammo madaniy jihatdan 
yaqin mamlakatlarni jalb qiladi va konsentrik doiralarni tashkil qiladi. Pravoslav 
sivilizatsiyasida Xantingtonga ko‗ra, asosiy davlat Rossiya bo‗lib, unga pravoslav 
Belorussiya, Moldova, Ukraina, Gruziya, Armaniston va Qozog‗iston (ularning 
40% rus millatiga mansub) jalb qilingan. 
Bolqonda Rossiya pravoslav Bolgariya, Gretsiya, Serbiya va Kipr bilan 
yaqin aloqada. Ruminiya bilan ozgina yaqin aloqalar mavjud. Sobiq SSSRning 
musulmon respublikalari (Qirg‗iziston, Tojikiston, O‗zbekiston, Turkmaniston) 
Rossiyaga qaram bo‗lib qolishi mumkin. Boltiqbo‗yi respublikalarini esa yevropa 
o‗ziga jalb qiladi va ular Rossiya ta'sirining konsentrik doirasidan chiqib ketishdi. 
Kissinjer o‗zining yuksak e'tirofiga sazovor bo‗lgan ―Diplomatiya‖ kitobida 
Sovuq urush tugaganidan beri geosiyosiy muhitni tahlil qiladi. U liberal 
demokratiyaning kommunizm ustidan axloqiy g‗alabasi haqida fikrni ilgari surdi. 
Bu g‗arbga siyosiy, mafkuraviy va geosiyosiy muammolarni keltirib chiqardi. U 
jahon hamjamiyatining keyingi rivojlanishini demokratiya zonasining kengayishi 
va bozor iqtisodiyotiga asoslangan mamlakatlar sonining ko‗payishida ko‗radi. 
Ammo Kissinjer idealistikdan yiroq, ya'ni. sof axloqiy geosiyosatni V. Uilson yoki 

---

66 
B. Klinton ruhida tushundi. U Sovuq urushdagi g‗alaba eyforiyasini yuqtirmagan, 
ammo haqiqiy "realist" sifatida u kelajak dunyoni AQSh boshchiligidagi "bir 
qutbli" emas deb biladi. Balki besh yoki oltita qutbli bo‗ladi. Bunday dunyoda 
tartib yuqorida qayd etilgan kuch markazlarining raqobatdosh milliy manfaatlarini 
muvozanatlash orqali saqlanib qoladi. Shunday qilib, Kissinjer idealistlar va 
geopolitikadagi realistlar o‗rtasidagi bahsni realistlar foydasiga hal qiladi.
Eng taniqli amerikalik geosiyosatchilardan biri - Kolumbiya universiteti 
professori, Jons Xopkins universitetining H.Nitze nomidagi zamonaviy xalqaro 
tadqiqotlar maktabining maslahatchisi Zbignev Bjezinski ko‗plab siyosiy fanlar va 
geosiyosiy asarlar muallifidir. U o‗zining batafsil geosiyosiy qarashlarini va Sovuq 
urushdan keyingi dunyo tartibi kontseptsiyasini ―Buyuk shaxmat taxtasi‖ kitobida 
bayon qildi. Amerika ustunligi va uning geostrategik majburiyatlarini yoritdi. 
Buyuk shaxmat taxtasi ostida kitobi muallifi yevroosiyoni o‗yin o‗ynaydigan qit‘a 
deb tushunadi, uning g‗olibi butun dunyoga hukmronlik qiladi. Bjezinskiyning 
so‗zlariga ko‗ra, ushbu o‗yin allaqachon o‗tkazilgan va g‗olib nomi ma'lum - bu 
AQSh: «Gegemonlik dunyo kabi eski. Biroq, Amerika dunyosining ustunligi uning 
shakllanishining tezligi, global ko‗lami va mavjud bo‗lish usullari bilan ham 
ajralib turadi». Ushbu pozitsiyani muallif rim, xitoy, ingliz va boshqalar kabi 
imperiyalar tarixiga asoslanib ta'kidlaydi.
Geosiyosiy nuqtai nazardan, Bjezinskiy dunyoning barcha davlatlarini faol 
geostrategik aktorlarga (Fransiya, Germaniya, Rossiya, Xitoy), geosiyosiy 
markazlarga - qulay geografik joylashtirilgan, ammo faol bo‗lmagan 
mamlakatlarga (Ukraina, Ozarbayjon, Turkiya, Eron, Janubiy Koreya) bo‗lib 
chiqqani. Ushbu geosiyosiy ierarxiyani Amerika Qo‗shma Shtatlari boshqaradi. Bu 
geosiyosiy maqomdan Amerika geostrategiyasining maqsadlari quyidagicha: 
dunyodagi ustun mavqeini mustahkamlash; mavjud geosiyosiy status-kvoni 
mustahkamlab, yangi dunyo tartibini yaratish. 
Mashhur olim va siyosatchi (AQShning sobiq davlat kotibi) G. Kissinjer 
―uzluksiz kamarlar‖ g‗oyalariga tayanib, Qo‗shma Shtatlarning siyosiy strategiyasi 
turli xil qirg‗oq zonalarini yagona butunlikka birlashtirishga imkon beradi, deb 
hisoblaydi. Atlantchilar yevroosiyo ustidan, SSSR ustidan to‗liq nazoratni qo‗lga 
kiritish uchun yevrosiyo tomon tortishgan ―qirg‗oq sohalarini‖ o‗z tasarrufiga 
olishi kerak deydi. Kissinjer doktrinasida Qo‗shma Shtatlarga ―qamchi va 
shirinlik‖ usuli bo‗yicha harakat qilish taklif qilingan: Vetnamga - urush, Xitoyga - 
hamkorlik, Eron Shoh rejimini qo‗llab-quvvatlash, Ukraina va Boltiqbo‗yi 
davlatlari millatchilari va boshqalarni qo‗llab-quvvatlash. G. Kissinjerning 
g‗oyalari AQSh va NATOning yadroviy tiyilish doktrinasi bilan chambarchas 
bog‗liq edi. 

---

67 
Amerika va NATO yadro qurollarining joylashishi mintaqalarning geografik 
va geosiyosiy xususiyatlarini hisobga olgan. Atlantika dengiz geosiyosati bo‗lib, 
ilmiy-texnik taraqqiyot, harbiy sohadagi ilmiy-texnik inqilob bilan bog‗liq yangi 
g‗oyalarga begona emas edi. Qurollarning yangi turlari – strategik 
bombardimonchilar (ulardan birinchisi Xirosima va Nagasakiga atom bombalarini 
tashlagan), qit'alararo qanotli va boshqa raketalarning paydo bo‗lishi dengizning 
quruqlikdan ustunligini ko‘rsatdi. Yangi doktrinalar talabi ular geosiyosatning eng 
muhim ikki elementi (dengiz va quruqlik) o‗rniga nafaqat yadroviy, balki plazma, 
lazer qurollaridan foydalanishni nazarda tutadigan havo va kosmik makonni 
hisobga olishlari kerak edi. Ushbu ikkita yangi element aerokratiya va efirkratiya 
deb ataladi. Geosiyosat asoschilari mutlaqo ahamiyat bermagan ushbu ikki 
muhitning o‗zlashtirilishi, baribir, talassokratik nazariyalarning kengayishi, ammo 
undan yuqori darajada bo‗lib chiqdi. Tarix shuni ko‗rsatadiki, Atlantizm g‘oyasi 
dengiz qonuniga asoslangan barcha muhitlardan jadalroq, tajovuzkor ravishda 
foydalangan.