O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

Mоndiаlizm (frаnsuzchа: monde – jаhоn) – bаrchа dаvlаtlаr vа хаlqlаrni 
yagоnа jаhоn tuzilmаsigа qo‗shib yubоrish vа ―Jаhоn Hukumаti‖ni bunyod 
etishdаn ibоrаt gеоsiyosiy mаfkurа. Bu mаfkurа irqiy, diniy, etnik, milliy vа 
mаdаniy chеgаrаlаrni yo‗q qilishni, kоrchаlоnlik fаоliyatining trаnsmilliy 
sub‘еktlаri tоmоnidаn jаhоn хo‗jаlik sistеmаsini shаkllаntirishni nаzаrdа tutаdi.
Jаhоn inqilоbi, ―Аmеrikа аsri‖, kаpitаlizm vа sоsiаlizmning kоnvеrgеnsiyasi 
(qo‗shish, yaqinlаshish) g‗оyalаridа o‗z аksini tоpgаn.
Mondialistik g‗oyalar ko‗proq betaraf pozitsiyada turgan turli kasbdagi 
yevropaliklar, ingliz liberallariga, shuningdek sho‗rolarga xos bo‗lgan g‗oyalaiga 
ega edi. XIX asr oxiridan boshlab jahon biznes olamidagi yirik shaxslar 
tomonidan mondialistik ruhdagi tashkilotlar tuzilgani ma‗lum. Masalan, ser Sesil 
Rous tomonidan tuzilgan Davra stoli guruhi a‗zolari yagona Dunyo hukumatini 
tuzish va butun dunyoda to‗siqsiz savdo tizimini shakllantirishga hissa qo‗shishi 
shart edi. Ushbu davra stoli doirasida yuritilgan bahs-munozaralarda ko‗pincha 
sotsialistik va liberal - kapitalistik g‗oyalar qorishib ketar va kommunistlar ushbu 
tashkilotdagi yirik moliya kapitali vakillari bilan hamkorlik qilar edi. Ularning 
barchasini umumsayyoraviy birlashuv utopik g‗oyasi bir - biri bilan bog‗lab 
turgan. Rus olimi A.Duginning fikricha, Millatlar Ligasi, BMT va YUNESKO 
kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar ham ana shunday mondialistik ruhdagi 
tashkilotlar sirasiga kiradi. XX asr davomida bunday mondialistik tashkilotlar 
ortiqcha shov - shuvlardan qochib, yashirin, sirli tusga ega bo‗lib, nomini tez - tez 
o‗zgartirib turgan 
Yevropa geosiyosat maktabi. Zamonaviy yevropa geosiyosati maktabi 
birinchi oltita yevropa davlatlari (Frantsiya, Germaniya, Italiya, Belgiya, 
Gollandiya, Lyuksemburg) (Buyuk Britaniya unga yirik davlatlardan kirmagan) 
birlashgandan so‗ng (1957) milliy maktablar asosida shakllana boshladi. Keyin 
to‗qqizta (1973) unga Buyuk Britaniya, Daniya, Irlandiya, so‗ngra o‗n ikki va 
nihoyat o‗n besh mamlakat qo‗shildi. Yangi a‘zolarni qabul qilish rejalashtirilgan, 
shuning uchun yevropa ittifoqining tuzilishi hali shakllanmagan. Ushbu sharoitda 
biz faqat yevropa geosiyosiy maktabining shakllanishi haqida gapirishimiz 

---

69 
mumkin. Garchi g‗arbiy yevropa mamlakatlari geosiyosati ikkinchi jahon 
urushidan so‗ng darhol hamkorlik qila boshlagan bo‗lsa ham.
Zamonaviy yevropa geosiyosatida ikkita tendentsiya yaqqol ko‗rinib turibdi, 
agar biz ularning ishtirokchilarining siyosiy pozitsiyalariga tayanadigan bo‗lsak, 
ularni chap va markaz-o‗ng deb belgilash mumkin. Masalan, Fransiya. Bu yerda 
ikkita geosiyosiy jurnal nashr etiladi. ―Gerodot‖ ga Iv Lakost boshchilik qiladi, u 
o‗zi chap-marksistik va liberal-markazchi pozitsiyani egallaydi. Boshqa bir jurnal 
– ―Geopolitika‖ 1982 yilda tashkil etilgan Xalqaro Geosiyosat instituti tomonidan 
nashr etiladi. Unga prezident Pompiduning sobiq maslahatchisi Mari-Frants Garot 
rahbarlik qiladi va u markaziy-o‗ng tarafdagi Gaulist pozitsiyasini egallaydi.
Yevropaga integratsiya nuqtai nazaridan fikr yuritgan yevropalik geopolitik 
Manuel Kastellsdir. U Ispaniyada tug‗ilgan va universitetni tugatgan. Kastells 
zamonaviy sivilizatsiya uchun quyidagi tendentsiyalar eng xarakterlidir, deb 
hisoblaydi: global axborot va texnologik inqilobning o‗sishi; yangi ijtimoiy 
tuzilishga ega bo‗lgan axborot jamiyatini shakllantirish; global iqtisodiyotning 
shakllanishi.
Jahon iqtisodiyoti Kastellsning fikriga ko‗ra, birinchi navbatda axborot va 
moliyaviy oqimlar tizimidir. Oqimlar ushbu tizimning tugunli markazlarida yirik 
shaharlar va metropolitenlarda to‗plangan. An‘anaviy, jismoniy joylar makonidan 
ko‗ra muhimroq rol o‗ynay boshlagan eng yirik moliyaviy-iqtisodiy markazlar 
oqimlar maydoni va tugunlar dan iborat global iqtisodiyotning tarmoq tuzilishi shu 
tarzda shakllanadi. 
Fransuz demografi va geopolitigi Jan-Klod Chenet ―Demografiya va 
strategiya: G‗arbning tanazzuli‖ maqolasida demografiyani siyosiy arifmetikasi 
yoki ―millat taqdiri‖ deb belgilab, zamonaviy geosiyosatda demografik tarkibiy 
qismning rolini namoyish etadi. 1700-1995 yillarda Shimoliy va Janubiy Amerika, 
Sibir va Okeaniya aholisi 22 dan 900 million kishiga ko‗paygan. 
XX asr A. de Tokvilning bashoratiga muvofiq qadimgi dunyoga periferik 
mintaqalar: Amerika va Rossiya asriga aylandi. Ularning jahon geosiyosiy 
maydoniga kirishiga asosan demografik portlash sabab bo‗ldi. Qo‗shma shtatlar 
aholisi 1 milliondan (1750) 265 milliongacha (1995) o‗sdi. Rossiya aholisi soni 
200 yil davomida (1700-1900) 5 baravar ko‗payib, 100 million kishiga yetdi. 
Bundan tashqari, XX asrning boshlarida Rossiyada tug‗ilish darajasi dunyodagi 
eng baland edi. XXI asrga kelib bu o‗sish sekinlab aholini kamayishi boshlandi.
Belgiyalik Jan Tiriardning g‗oyalari ―yangi o‗ng‖ doktrinasidan oldingi 
qarashlardan tubdan farq qilmadi. 1960-yillardan boshlab u o‗zini ―Xaushofer‖ 
kontseptsiyasining shogirdi va davomchisi deb e‘lon qildi. Yosh yevropa 
harakatining yetakchisiga aylandi. U o‗zini ―Yevropa imperiyasi‖ning 
yaratuvchisi, yevropalik ―milliy Bolshevik‖ deb bilgan. Uning nazariyasi ―katta 

---

70 
bo‗shliqlar avtoriteti‖ qoidasiga asoslangan edi. Uning mohiyati shundan iboratki, 
davlat yetarli geosiyosiy makonga, katta hududlarga ega bo‗lgandagina to‗liq 
rivojlana oladi. Ushbu fikrga asoslanib, Tiriard yevropa davlatlari Qo‗shma 
Shtatlarga qarshi bo‗lgan bitta imperiyani yaratmasa, o‗z ahamiyatini yo‗qotadi 
degan xulosaga keldi. 
Yagona yevropa imperiyasi neytralist, birlashgan, milliy davlat bo‗lishi 
kerak. Oxirgi tushuncha Tiriar va Benua ta'limotlari o‗rtasidagi farqning 
mohiyatini tashkil etadi. XX asr 70-yillarning oxiriga kelib, Tiriard yevropaning 
ko‗lami endi AQShga, atlantika va Mondializm g‗oyalariga qarshi turish uchun 
yetarli emas degan xulosaga kelgan. Yevropa va SSSR o‗rtasida ittifoq tuzish 
kerakligini ta‘lidlagan. Shunday qilib, u G‗arb - Yevrosiyo bipolyar geosiyosiy 
dunyosini barpo etdi va g‗arb kapitalizmidan ko‗ra sovet sotsializmiga ustunlik 
berdi. Uning loyihasi ―Vladivostokdan Dublingacha bo‗lgan yevropa sovet 
imperiyasi‖ deb nomlangan. Bunday imperiyani yaratish Tiriardning fikriga ko‗ra, 
mavjud yevropa va Osiyo geosiyosiy tuzilmalarini saqlab qolishga imkon beradi, 
aks holda Sovet Ittifoqi G‗arb kuchlarining buzg‗unchi ta'siri ostida ichki sabablar, 
xususan "beshinchi ustun" qulash bilan tahdid qildi. Ushbu bashoratli fikrlar 
Belovejskaya kelishuvidan deyarli o‗n besh yil oldin aytilgan. 
XIX asrning oxiridan boshlab g‗arbiy yevropada tug‗ilishning muttasil 
pasayishi va aholi o‗sishining sekinlashuvi kuzatilgan bo‗lsa, XX asrning 
boshlarida. demografik yuksalish uchinchi dunyo mamlakatlarida boshlandi. 1995 
yilda yevropa aholisi dunyoning atigi 20 foiziga teng edi va 2030 yilda u 10 
foizdan ham kam bo‗lishi mumkin. Bu xalqaro munosabatlarga ta'sir 
ko‗rsatmasligi mumkin emas. Yevropa hukmronligi davri tugaydi, deb xulosa 
qiladi J.К.Shеne. G‗arbning pasayishi, deya xulosa qiladi J.К.Shеne, o‗limga olib 
kelmaydi. G‗arb sivilizatsiyasi salbiy geosiyosiy tendentsiyalarni yengish uchun 
juda ko‗p imkoniyatlarga ega. Ushbu imkoniyatlar orasida u uchta asosiy narsani 
ajratib ko‗rsatdi: 
1. Tug‗ilish darajasining o‗sishi. G‗arbiy yevropa davlatlari orasida o‗rtayer 
dengizi mamlakatlaridagi (Italiya, Ispaniya) tug‗ilish holati alohida tashvish 
uyg‗otmoqda, unda o‗lim tug‗ilish darajasidan 2-3 baravar oshadi. 
2. Transatlantik va O‗rta yer dengizi sohasidagi hamkorlik. Yevropa 
o‗zining kamchiliklarini yevropaga qaraganda raqobatbardosh bo‗lgan Atlantika 
okeanining Amerika tomonidagi tarixiy davomi bilan aloqalarni mustahkamlash 
orqali qoplashi mumkin. Sivilizatsiyalar kurashida omon qolish uchun ikkinchi 
imkoniyat, J.К.Shеne yaqin sharq va shimoliy Afrika mamlakatlari bilan 
hamkorlikni chaqiradi. 
3. Yangi realistik va ijodiy mafkuraning rivojlanishi. Marksizmning qulashi 
liberalizmning benuqsonligini anglatmaydi, uning zaif tomonlari ham bor. 

---

71 
J.К.Shеne shved yoki nemis jamiyatining modelini yevropa uchun eng maqbul deb 
hisoblaydi. Uning fikriga ko‗ra erkinlik va tenglik talablarini maqbul darajada 
uyg‗unlashtiradi. Davlatning haddan tashqari roli (sotsializm) va uning yetarli 
bo‗lmagan roli (liberalizm) o‗rtasida zamonaviy yevropa uchun maqbul ijtimoiy 
tuzilma - sotsial liberalizm mavjud.