O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti

4.4. Yaponiyaning uzoq shardagi geosiyosati va ijtimoiy taraqqiyoti 
Ikkinchi jahon urushida Yaponiya mag‗lub bo‗lganidan so‗ng, hokimiyat 
hududini kengaytirish mafkurasi tizimi quladi. XX –oxiri XXI asrlarning 
boshlarida jahon hamjamiyati Yapon millatchiligining qayta tiklanishiga guvoh 
bo‗ldi. Sovuq urush tugashi munosabati bilan Qo‗shma Shtatlar Yaponiyani ―erkin 
suzishiga‖ qo‗yib berdi. Yaponiya XXI asrda globallashuvdan ―omon qolish‖ 
uchun hokimiyat va jamiyat millatchilik mafkurasiga talab qilmoqda. Uning 
asosida Yaponiya milliy rivojlanishning umuman muvaffaqiyatli modelini amalga 
oshirmoqda. Yaponiya bir xil milliy o‗ziga xoslikka ega bo‗lgan millatning 
barqaror yashash imkoniyatini isbotlagan davlatga misoldir. Yaponiyaning 
hukmron doiralari fuqarolarning yapon millati va davlatining ustunligiga bo‗lgan 
ishonchini saqlashga, birinchi navbatda yoshlar orasida millatparvarlik g‗oyalarini 
tarqatishga qaratilgan. Shu maqsadda butun mamlakat bo‗ylab mafkurani qo‗llab-
quvvatlovchi tashkilotlar tarmog‗i allaqachon shakllangan. 
Yapon tilida "millatchilik" tushunchasi yo‗q, ammo ijobiy ma'noga ega 
bo‗lgan belgilash uchun ―millat‖ (minzokushyugi) tushunchasi ishlatiladi. Yapon 
millatchiligi davlatning shakllanishi bilan bir vaqtda paydo bo‗lgan va millat har 
doim davlat tushunchasi bilan ajratilmagan va hech qachon undan mustaqil 
ravishda rivojlanmagan. Millatchilik g‗oyasi siyosiy ta'limot sifatida uchta asosiy 
jihatga ega: 
―1) yapon millati aniq o‗ziga xoslik va o‗ziga xos xususiyatga ega; 

---

156 
2) yapon millatining manfaatlari va qadriyatlari boshqa barcha manfaatlar va 
qadriyatlardan ustun turadi; 
3) yapon millati har bir tarixiy daqiqada iloji boricha mustaqil bo‗lishi kerak. 
Yaponiya davlat millatchiligining quyidagi xususiyatlari ta'kidlangan: 
1) mafkuraning statistik mohiyati va uni amalga oshirishning siyosiy 
maqsadlari. Hokimiyatni birlashtirish mexanizmlari jamiyatning barcha jabhalarida 
davlat nazoratini o‗rnatishga qaratilgan; 
2) Yaponiyada davlat millatchiligi millatni safarbar qilishga, tashqi tahdidga 
qarshi kurashga qaratilgan; 
3) Yaponiyada millatchilik bir vaqtning o‗zida mamlakatning xalqaro 
munosabatlar tizimidagi milliy xulq-atvorining asosiy ta'limotlarini aks ettiradi: 
―mudofaa‖, ―boshqa millatlar bilan ehtiyotkorlik bilan yaqinlashish‖, ―ma'rifatli 
xalqaro yetakchilik‖, ―radikallashuv‖ (mojaroning kuchayishi); 
4) Yaponiya tarixida millatchilik avtoritar imperiya sifatida rivojlandi; 
5) millat har doim tashqi qiyinchiliklardan qo‗rqish sharoitida mavjud 
bo‗lib, bu o‗z ifodasini mudofaa millatchiligi va mudofaa vatanparvarligida 
topgan‖
1
. 
Agar Yaponiyaning Osiyo-Tinch okeani mintaqasi mamlakatlari bilan 
hamkorligi haqida gapiradigan bo‗lsak, shuni ta'kidlash kerakki, ushbu mintaqa 
davlatlari bilan o‗zaro ta'sir tushunchalari Yaponiyada qadimdan mavjud bo‗lgan. 
Masalan, Yoshida doktrinasi, unga ko‗ra harbiy-siyosiy sohada qo‗shma ustunlikni 
va Yaponiyaning Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi iqtisodiy sohadagi yetakchi 
mavqeini birlashtirish mamlakatning geosiyosiy strategiyasining asosi bo‗ldi. XX 
asrning 60-yillardan boshlab Yaponiya OTOni yaratishni jahon iqtisodiyotining 
quyi tizimi sifatida o‗z geosiyosiy maqsadlariga kiritdi. Ushbu kichik tizimda 
yetakchi rol Yaponiyaning turli ta'limotlariga ko‗ra Yaponiyaga tegishli bo‗lgan.
So‗nggi o‗n yilliklarda, jadal iqtisodiy o‗sish Xitoyni nafaqat Osiyo-Tinch 
okeani mintaqasida, balki butun dunyoda yetakchiga aylantirganda, Yaponiya o‗z 
kontseptsiyasini qayta ko‗rib chiqdi. U OTO yetakchisidan voz kechmadi, buni 
Xitoyga qarshi muvozanatni yaratish zarurati bilan izohladi. Yaponiya ushbu 
mintaqa davlatlarining o‗zaro aloqalarida faol ishtirok etadi. Masalan, Yaponiya 
moliyaviy inqirozga qarshi kurashda mintaqaning rivojlanayotgan davlatlariga 
katta yordam ko‗rsatdi, dengiz kemalari xavfsizligini ta'minlash muammolarini hal 
qildi va Malayziya, Indoneziya, Singapur, Janubiy Koreya va Xitoy bilan 
qaroqchilar faoliyatini bostirish uchun Malayziya bo‗g‗oziga patrul xizmatini 
tashkil qildi. Shunday qilib, Yaponiya uchun Osiyo-Tinch okeani mintaqasi doimo 
strategik manfaatlar doirasiga kiritilgan.
1
https://sites.google.com/site/politicamira/geopolitika/geopolitika/geopoliticeskaa-strategia-aponii 

---

157 
Yaponiya nafaqat geologik ma'noda, balki geosiyosiy ma'noda ham dinamik 
tektonik plitalar ustida joylashgan. VII-asrdan boshlab (yoki ehtimol undan ham 
oldinroq) Yaponiyaning huquqiy, siyosiy, ijtimoiy va madaniy tizimlari qo‗shni 
Osiyo qit'asidan kelib chiqqan zilzilaga o‗xshash zarbalar ta'siri ostida qurilgan, 
buzilgan va rekonstruksiya qilingan. Zamonaviy davrda, tijorat va aloqa sohasidagi 
texnologik yutuqlar bilan Yaponiya Sharq va G‗arb o‗rtasida joylashgan bo‗lishi 
kerak edi. Yaponlarning odob-axloqi, jamiyati va turmush tarzi bir-biridan Osiyo 
tomoni, ikkinchisi esa Yevropa-Amerika tomoni tomon yo‗nalgan ikki dinamik 
kuchdan kelib chiqqan. XXI-asrda Yaponiya Osiyo xomashyosi va Xitoy bozorlari 
uning ravnaqi uchun muhim bo‗lgan muhitga duch kelmoqda. Xitoyning o‗ziga 
xos kuch sifatida ajoyib ko‗tarilishi, Yaponiyaning uzoq vaqtdan beri mintaqaviy 
hukmronlik mavqeiga ega bo‗lishidir
1
. 
Bugungi kunda Shimoliy-Sharqiy Osiyo zamonaviy dunyodagi eng qudratli 
kuchlarning manfaatlari toʼqnash keladigan chorrahaga oʼxshaydi. Bu hudud yana 
anʼanaviy ―issiq‖ yoki ―sovuq‖ urush nuqtasiga aylanishi ehtimoldan yiroq emas.
Biroq mintaqadagi yetakchi davlatlar uchun mavjud raqobat davlatlararo 
munosabatlarda shubhani aniqlaydi va vaqti-vaqti bilan uzoq muddatli hududiy, 
siyosiy nizolarni kuchaytiradi. Boshqa tomondan, tobora kuchayib borayotgan 
globallashuv jarayonlari milliy moliyaviy, xom ashyo, ishchi kuchi va transport 
oqimlarini yagona transchegaraviy tizimga birlashtirishga qaratilgan qudratli 
iqtisodiy kuchlarni faollashtirmoqda. 
Geosiyosiy 
manfaatlarning 
toʼqnashuvi 
Shimoliy-Sharqiy 
Osiyo 
mamlakatlari oʼrtasidagi munosabatlarda "toʼsiq" boʼlib qoladimi yoki iqtisodiy 
barqarorlikka intilish umumiy maqsadni shakllantirishga imkon beradimi? Savollar 
hali ham ochiq. Ushbu maqolaning gʼoyasi bir qator nazariy va empirik takliflar 
taʼsiri ostida shakllangan boʼlib, ular jahon tizimini oʼzgartirishning zamonaviy 
sharoitida fundamental xarakterga yega. Birinchidan, bu iqtisodiy va siyosiy 
globallashuv jarayoni mamlakatlar, xalqlarning notekis rivojlanish muammolarini 
hal qilmaganligi va bundan tashqari, faqatgina davlatlararo tabaqalashtirishni 
kuchaytirib, ―muvaffaqiyatli‖ sanoat rivojlangan mamlakatlari oʼrtasidagi 
boʼlinishni kuchaytirganligi bilan eʼtiborlidir.