O„zbekistоn respublikаsi оliy vа o„rtа mахsus tа‟lim vаzirligi sаmаrqаnd dаvlаt universiteti
Xitoy tashqi siyosatining asosiy yo„nalishlari va prinsiplari
Download 2.88 Mb. Pdf ko'rish
|
|
Xitoy tashqi siyosatining asosiy yo„nalishlari va prinsiplari.
Zamonaviy dunyoning geosiyosiy muhitida jahon siyosatida Xitoy ta'sirining sezilarli darajada o‗sishi kuzatildi, bu quyidagi omillar bilan ko‗rsatib o‗tilgan: XXI asrning boshidan boshlab xalqaro tuzilishda ShHT, BRIKS, ―J-20‖ guruhi kabi tashkilotlarning paydo bo‗lishi, bu mamlakat Xitoy ushbu tizimni tuzadigan va unda yetakchi o‗rinni egallaydi; mamlakatning so‗nggi chorak asrdagi eng yirik iqtisodiy qudratga aylanishi, uning yillik barqaror o‗sishi bilan va jahon iqtisodiyoti, va dunyo moliyaviy tizimidagi umumiy beqarorlik bilan birga kechmoqda; kengaytirilgan imkoniyatlar tufayli dunyo ishlarida o‗z manfaatlarini himoya qilishda kuchli kuchlarning proektsiyasi; Dunyoni qamrab olgan Pandemik vaziyat – Koronavirus (Covid 19) ustidan ishonchli ―g‗alaba‖ erisish. Ma'lumki, Xitoy tashqi siyosiy faoliyatining uchta asosiy geosiyosiy yo‗nalishi mavjud: Birinchi yo„nalish - Rossiya, Qozog‗iston, Qirg‗iziston, Tojikiston, O‗zbekiston va Turkmanistonni o‗z ichiga olgan shimoli-g‗arbiy geosiyosiy yo‗nalish. O‗rta asrlarda ushbu mintaqada savdo yo‗lak orqali Xitoy va G‗arb o‗rtasida ―Buyuk ipak yo‗li‖ deb nomlangan yo‗l o‗tgan va uning uzunligi 12 ming 148 kilometrdan oshgan. Hozirgi kunda ushbu yo‗nalishda Xitoy ―Ipak yo‗li iqtisodiy kamari‖ ni (IYIK) targ‗ib qilmoqda. Ushbu loyiha ―Bir kamar bir yo‗li‖ global transport va investitsiya infratuzilmasi bo‗yicha Xitoyning shaxsiy tashabbusi bo‗lib, u quruqlikdagi ipak yo‗lining iqtisodiy kamari va XXI asr dengizdagi ipak yo‗li kabi loyihalarini qamrab oladi. Ikkinchi yo„nalish - Janubi-G‗arbiy yo‗nalish. Ushbu geosiyosiy yo‗nalish Hindiston, Pokiston, Afg‗oniston, Butan, Nepal va Bangladeshni o‗z ichiga oladi. Xitoyning Janubiy Osiyo mamlakatlari bilan chegarasining katta qismi Tibet platosining chekkasi va ―Ulkan geografik to‗siq"ni tashkil etuvchi Himolay tog‗larining uzilmagan zanjiri bo‗ylab o‗tadi. Hindiston ushbu yo‗nalishdagi asosiy mamlakatdir. Xitoy va Hindiston shiddat bilan rivojlanayotgan qudratli qo‗shni davlatlardir. Shuning uchun ham ularni bir-biri bilan notinch munosabatlar bog‗lab turadi. Ularning keng doiradagi umumiy manfaatlari bor va ikki tomonlama hamkorlik istiqbollari bu ikki mamlakatning so‗nggi yillardagi o‗zaro aloqalari to‗liq tasdiqlaydi. Xitoy va Hindistonning umumiy aholisi dunyoning 40 foizini tashkil etadi va ularning yalpi ichki mahsuloti 2015 yilda jahon yalpi ichki mahsulotining 18,5 foizini tashkil etgan 1 . Uchinchi yo„nalishi – Janubi-Sharqiy yo‗nalishidir. Bu yo‗nalish KXDR, Koreya Respublikasi, Yaponiya, ASEANning 10 ta mamlakati, shuningdek Avstraliya, Yangi Zelandiya va Tinch okeanining janubi-g‗arbiy qismidagi boshqa mamlakatlarni o‗z ichiga oladi. Ushbu chiziq 6475 kilometr quruqlik va Xitoyning 18000 kilometrdan ortiq dengiz chegarasini anglatadi. Qo‗shma Shtatlar va Yaponiya asosiy strategik sheriklar va raqiblar bo‗lgan Xitoyning ushbu dengiz geosiyosiy yo‗nalishi. Ushbu mamlakatlar ushbu geosiyosiy yo‗nalishdagi vaziyatga katta ta'sir ko‗rsatmoqda. Xitoy rahbariyatining fikriga ko‗ra, hozirgi vaqtda Xitoy milliy xavfsizligiga tahdid soluvchi omillar shu yo‗nalishda shakllanmoqda, shuning uchun dengiz geostrategiyasi mamlakatning eng ustuvor vazifasiga aylanib bormoqda. Xitoy barcha davlatlar bilan tinch hamkorlikni 5 prinsipi asosida aloqalarni rivojlantiradi. Ular quydagilar: davlatlar suverenitetini o‗zaro hurmat etish; davlatlarning hududiy yaxlitligi; bir - biriga hujum qilmaslik; davlatlarning ichki ishlariga aralashmaslik; tenglik va o‗zaro manfaatli hamkorlik. Xitoy tashqi siyosatda quydagilarga amal qiladi: 1 Индия, Китай, Центральная Азия: глобальные, региональные, страновые аспекты. Коллективная монография под редакцией Л.Г. Ерекешевой. – Алматы: ИД «МИР», 2017. С. 258. 149 a) xalqaro munosabatlarning barcha yo‗nalishlari bo‗yicha Xitoy mustaqil va erkin o‗zining siyosatini tanlaydi; b) Xitoy harbiy kuch va gegemoniyaga qarshi chiqadi. Davlatlar bloklariga yoki yirik derjavalar bilan hech qanday strategik aloqalar o‗rnatmaydi; c) Xitoyning tashqi siyosat maqsadlari xalqaro dunyo holatini yaratish va butun dunyoda tinchlik mavjudligini taminlash XXRning takliflari va tashabbuslari xalqaro hamjamiyat tomonidan tobora keng ma‘qullanmoqda va qo‗llab-quvvatlanmoqda, Xitoyning jahonda yirik davlat sifatidagi o‗rni, ahamiyati va rolini ma‘qullagan va baholagan mamlakatlar soni kundan-kunga ko‗payib borayotir. Bugungi kunda Xitoy dunyoning 161 davlati bilan diplomatik aloqalar o‗rnatgan. XXRning bugungi tashqi siyosati mamlakatning hozirgi ichki siyosati va strategik vazifalari bilan uzviy bog‗liq. O‗zgarishlarning mohiyati quyidagi qoidalarda aks etadi: Birinchi. Xitoy rahbariyati 25 yil mobaynida amalga oshirilgan ―islohotlar va ochiqlik‖ siyosatining natijalarini sarhisob qilar ekan, faqat YaMMning miqdor ko‗rsatkichlarini ko‗paytirishga qarab mo‗ljal olishdan voz kechdi. Yangi kurs bundan buyon ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish uyg‗un muhitini yaratishga yanada ko‗proq e‘tibor qaratilishini anglatadi. Xitoy butun dunyoda kuzatilayotgan globallashuv jarayoniga uyg‗un qo‗shilishi, jahon iqtisodiy tizimidan o‗rin olishga qaratilgan harakatlarini yanada faollashtirishi lozim. 2001- yilda XXR Butunjahon savdo tashkiloti (BST)ga qabul qilindi. Xitoy bozoriga AQSh eksportining 22%, Germaniya eksportining 28%, Yaponiya eksportining 32% to‗g‗ri keladi. XXI asrning dastlabki yillari Xitoy iqtisodiyoti uchun umuman olganda samarali bo‗ldi. 2014-yilda Xitoyning yalpi ichki mahsuloti 10 mlrd 360 mln AQSh dollarini tashkil etdi. 2013-yilda Xitoy tashqi savdo aylanmasi 4.16 mlrd AQSh dollarini tashkil etdi. Xitoy elektronika va informatika ishlab chiqarish bo‗yicha AQShdan keyin ikkinchi o‗ringa chiqdi. Xitoy tashqi siyosati quyidagi asosiy belgilar bilan tavsiflanadi: XXR barcha xalqaro masalalar bo‗yicha o‗z nuqtai nazari va siyosiy kursini mustaqil ravishda shakllantiradi; u hech qanday ittifoqlarga qo‗shilmaydi va yirik davlatlar yoki mamlakatlar bloklari bilan biron-bir strategik munosabatlar o‗rnatmaydi; gegemonizmga va kuch ishlatish siyosatiga qarshi chiqadi; XXR tashqi siyosatining maqsadi butun dunyoda tinchlikni himoya qilish va mamlakatni modernizatsiya qilishga qulay shart-sharoitlar yaratuvchi tinch xalqaro vaziyatni yaratish hisoblanadi; XXR barcha mamlakatlar bilan tinch-totuv mavjudlikning besh prinsipiga muvofiq munosabatlarni rivojlantirishga harakat qiladi; 150 ―uchinchi dunyo‖ mamlakatlari bilan birdamlik va hamkorlikni mustahkamlash, qo‗shni mamlakatlar bilan yaxshi qo‗shnichilik do‗stona munosabatlarini rivojlantirish Xitoy tashqi siyosatining tamal toshini belgilaydi. XXR tinch-totuv mavjudlikning besh prinsipiga muvofiq xalqaro munosabatlar tizimini yaratish hamda yangi xalqaro siyosiy va iqtisodiy tartib o‗rnatish taklifini ilgari surmoqda. Xitoyni ichki siyosati uning tashqi siyosatini belgilashga ta‘sir etadi, albatta. Bu to‗g‗rida to‗xtalmay iloji yo‗q. Xitoylashuvga qarshi globallashuv Xitoy iqtisodiyoti chet el sarmoyalariga jiddiy bog‗langan. Mamlakatdagi taxminan 60% tovarlarni AQSH, Yevropa, Yaponiya, Tayvan va Korealarning yetakchi kompaniyalari ishlab chiqarmoqda. Jahonda faoliyat yuritayotgan 500 transmilliy korporatsiyadan 470 tasi Xitoyda ish yuritishadi. Bu korporatsiyalar o‗z maxsulotlarini boshqa mamlakatlarga eksport qilib, XXRning tashqi savdosiga jiddiy ta‘sir ko‗rsatishadi. Ayni paytda ular Xitoy YIMning 37%ini tashkil etishadi. Xitoy tovarlari dunyoni egallagani sari u import qiluvchi mamlakatlar iste‘moliga qaram bo‗lib boryapdi. Bunga yorqin misol qilib AQSH – Xitoy tovarlari uchun eng yirik bozor-mamalakat bo‗lib, shuning uchun ham bu davlat bilan o‗rnatilgan munosabatlar holati Xitoy diplomatiyasining bosh omiliga ayalanganligini keltirish mumkin. Amerika iste‘mol bozoridan ayrilish natijasida Xitoy iqtisodiyoti keng miqyosdagi inqirozga yuz tutadi, chunki ulkan hajmdagi tovarlarni tezda boshqa bozorlarga qayta yo‗naltirish jiddiy muammo bo‗ladi. Ayni paytda Xitoy - ilg‗or texnologiyalarni faol o‗zlashtirayotgan mamlakat.Buyuk Britaniyaning o‗zida 38 ming xitoylik talaba tehsil olmoqda. AQShda xitoylik talabalar soni bundan ham ko‗p. Zamonaviy Xitoyda Amerika bilan yaqin munosabat eng katta ahamiyatga ega. 2009 yildan beri ikki tomonlama munosabatlar Xitoy-Amerika strategik va iqtisodiy muloqoti deb nomlandi. Eng boshidanoq unda raqobat mavjud bo‗lib, bu dunyodagi ikki yirik iqtisodiyiy derjavalar o‗rtasidagi munosabatlarda muqarrar bo‗lib, alohida yyetakchilik rolini talab qilardi. Bu bo‗yicha Xitoy esa o‗zining ko‗p asrlik tarixi va madaniy an‘analarini saqlab qoldi. AQSh esa uzoq tarixga ega bo‗lmagan yuqori texnologiyali ishlab chiqarish, ilg‗or ilm-fan va harbiy qudratga ega. Muhim farqlarga va bir qator murosasiz omillarga qaramay, mamlakatlar o‗rtasida ikki tomonlama sheriklik davom etmoqda. Ikki mamlakatning birlashishi va muvaffaqiyatli hamkorligiga hissa qo‗shadigan sabablar va aksincha, munosabatlarga salbiy ta'sir ko‗rsatadigan va ikki qudratli davlat o‗rtasida kelishmovchilik manbai bo‗lib xizmat qiladigan 151 sabablar mavjud. Shubhasiz, ikki mamlakat uchun birlashtiruvchi rag‗batlantirish, avvalambor, iqtisodiy va moliyaviy manfaatlarni hisobga olishdir. Ikki mamlakatni birlashtiradigan asosiy omil bu Xitoyda o‗zlarining ishlab chiqarishlarini Xitoyda joylashgan eng yirik trans milliy korporatsiyalarning (TMK) Xitoy bilan hamkorligi. Xitoyda joylashgan Amerika transmilliy korporatsiyalari uchun bu arzonroq ishchi kuchi bilan bog‗liq bo‗lgan arzonroq xarajatlarga ega mahsulotlarni olish bilan bog‗liq va shuning uchun kompaniyalar narxlar farqi bo‗yicha superprofitsiyalar olish imkoniyatiga ega. Garchi arzon ishchi kuchi mavjudligi endi Xitoyning asosiy xarakteristikasi emas. Taxminan 2010 yildan buyon Xitoy ichki bozorining ulkan potentsial hajmi AQSh kompaniyalari uchun Xitoydagi diqqatga sazovor joy bo‗ldi. 2001 yildan 2017 yilgacha AQShdan Xitoyga tovarlarning eksporti qariyb 7 baravar, Xitoydan AQShga import 5 baravar, o‗zaro tovar ayirboshlash hajmi 5,2 baravar o‗sdi. Agar 2001 yilda AQSh va Xitoy o‗rtasidagi tashqi savdo aylanmasi 121,5 milliardni tashkil etgan bo‗lsa, 2017 yilda u 636 milliard dollarga yetdi (eksport - 130 milliard, import - 506 milliard) 1 . AQSh-Xitoy munosabatlaridagi salbiy omillardan ―Tayvan masalasi‖ni olish mumkin. Qo‗shma Shtatlar orolga moliyaviy va harbiy yordam beradi 2 . Taypey bilan hamkorlik Pekinni bezovta qilmoqda, shuningdek AQShning Yaponiya va Janubiy Koreya bilan iqtisodiy va harbiy sohadagi katta hamkorligi mavjud. Shuningdek, Vashingtonning ASEAN mamlakatlari bilan aloqalari va Janubiy Xitoy dengizining orollariga egalik qilish bo‗yicha hududiy nizolarni qo‗llab- quvvatlab turadi 3 2015 yilda Xitoy floti birinchi amfibik hujum platformasini oldi. Ushbu turdagi harbiy kemalar faqat Qo‗shma Shtatlarda xizmat qiladi. AQSh dengiz kuchlarining G‗arbiy Tinch okeanidagi harakatlariga qarshi "yaqin dengizlarda mudofaa" kontseptsiyasini amalga oshirish va XXRda "chet el manfaatlarini himoya qilish" uchun tegishli assimetrik imkoniyatlar, shu jumladan noyob qurol turlari mavjud. kemaga qarshi ballistik raketalar. AQSh qo‗shinlarining mintaqaga o‗tkazilishini to‗xtatish uchun transport infratuzilmasiga qarshi kiber hujumlarni amalga oshirish salohiyati tobora ortib bormoqda. Xitoy yadro kuchlari juda muhim rivojlanish markazidir. Ilgari, ba'zi taxminlarga ko‗ra, Xitoyning Frantsiya bilan taqqoslanadigan yoki undan kichikroq bo‗lgan yadroviy arsenali bor deb taxmin qilinar edi. Ammo 1 Данные и расчет по Краткой статистике Китая за 2018г.中国简要统计. Пекин, 2018, С. 10. 2 Китай вновь заявил о своем возражении против продажи США оружия Тайваню. http://russian.news.cn/2015-12/16/c_134923326.htm 3 Lushenko P., Hardy J. China, the United States and the Future of Regional Security Order – An Unhappy Coexistence // Asian Security. 2016. Vol. 12 (1). P. 1–28. 152 XXR yadro kuchlarining miqdoriy va sifat xususiyatlari juda katta noaniqlik bilan o‗ralgan. 2019 yil may oyida chop etilgan Pentagonning XXRning strategik imkoniyatlari va harbiy rivojlanishiga oid hisobotiga ko‗ra, Xitoyda 90 ga yaqin qit'alararo ballistik raketalar mavjud - (DF-4 va DF-5 / "Dongfeng-4" va "Dongfeng" - DF-31 va DF-31A ("Dongfeng-31", "Dongfeng-31A"), shuningdek, eng yangi DF-41 ("Dongfeng-41"). birinchi bo‗lib 2019 yil 1 oktyabrda Pekindagi harbiy paradda namoyish etildi. Ko‗p sonli mega texnologik tashabbuslar Qo‗shma Shtatlar va Xitoyning texnologik qarama-qarshilikka kirishganligini ko‗rsatadi. Obamaning tabiatan xitoylarga qarshi bo‗lgan uchinchi kompensatsiya strategiyasiga javoban, Xitoy Davlat rejalashtirish qo‗mitasi 2017 yilda "yangi avlod sun'iy intellektni rivojlantirish rejasini" qabul qildi va bu 2030 yilga kelib Xitoy ushbu sohada dunyoda yetakchiga aylanishi kerakligini ko‗rsatmoqda. Xitoy ulkan davlat kompaniyalari orasidan milliy chempionlarni tarbiyalashga va ulkan resurslarni yuqori siyosiy rahbariyatning bevosita nazorati ostida cheklangan miqdordagi yutuqlarga yo‗naltirishga pul tikmoqda. Xitoy Sharqiy Osiyoda hukmronligini ta'minlaydigan va AQShning Sharqiy Osiyodagi harbiy salohiyatini cheklaydigan harbiy kuchlarni muntazam ravishda barpo etmoqchi. 2050 yilga kelib AQSh bilan global miqyosda harbiy tenglikka erishish vazifasi qo‗yildi. Shu bilan birga, bir qator ekspertlarning fikriga ko‗ra, Xitoy Sharqiy Osiyo singari birinchi darajali ta'sir zonalaridan, to‗g‗ridan-to‗g‗ri mojaroga kirishmasdan, shunchaki o‗z harbiy qudratining doimiy o‗sishini birlashtirib iqtisodiy ta'sir qiladi. Shunday qilib, hozirgi bosqichda Xitoyning AQSh bilan munosabatlari juda jadal rivojlanib bormoqda va bu sheriklik, raqobat munosabatlaridir. Ta‘kidlanganidek, XXR Vashington bilan o‗zaro munosabatlarga katta ahamiyat beradi va bu sohadagi diplomatiyani ko‗p jihatdan umuman Pekin tashqi siyosati uchun hal qiluvchi deb hisoblash mumkin. Bir-birlariga, shu jumladan AQShning 45-prezidenti D.Trampdan qilingan ba'zi hujumlarga qaramay, ikki mamlakat o‗rtasidagi munosabatlar mustahkam poydevorga asoslangan. Hozirgi bosqichda xalqaro maydonda, ichki siyosat sohasida ko‗plab manfaatlar to‗qnashuvi, ichki ishlarga aralashish, shuningdek xavfsizlikka tahdidlar o‗zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirish bilan birlashmoqda. Xitoy geosiyosati maktabi o‗ziga xos tarixiy, madaniy va falsafiy ildizlarga ega. G‗arbning geosiyosatning hududiy da'volar uchun mafkuraviy vosita sifatida qarashlaridan farq qiladi. Xitoyning geosiyosati qadim zamonlardan beri ko‗proq chegaradosh hududlarga e'tibor qaratgan, ya'ni o‗z chegaralari va o‗z iqtisodiy makoniga 153 bo‗lgan munosabatlarni anglatadi, shuning uchun uning chegaralaridan uzoqda bo‗lgan mamlakatlar va mintaqalar to‗g‗ridan-to‗g‗ri Xitoy bilan bog‗liq deb hisoblanmagan. Agar G‗arb geosiyosati ushbu kosmosga kengayish ma'nosini anglatadigan atrofdagi kosmosga e'tiborni qaratgan bo‗lsa, unda Xitoy geosiyosati faqat o‗z xavfsizligi chegaralarini belgilash haqida gapiradi, bu mamlakat ichida to‗g‗ridan- to‗g‗ri tahdid shakllanmasligi kerak. Download 2.88 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|