O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Qisqa xulosalar 
Normativ xulq-atvor iqtisodiyotida biz davlat sektori va xususiy sektor 
o’zini qanday tutishi kerakligini o’rganamiz. Libertar paternalizmga asoslanib, 
biz insonlarni majburlamasdan yaxshiroq yo’nalishlarga yo’naltirish g’oyasidan 
foydalanishimiz mumkin. Imtiyozlar endogen bo’lganida, bu o’zgartirish 
vositasi va boshqa davlat siyosatlaridan qanday foydalanish kerakligini aniqlash 
uchun resurslar taqsimotini baholash uchun faqat farovonlikka tayanish ko’p 
hollarda qoniqarli bo’lmasligi mumkin, chunki ba’zi imtiyozlar boshqalarga 
qaraganda yaxshiroq deb o’ylash mumkin. Normativ etikada uchta asosiy 
yondashuvdan birini, ya’ni fazilat etikasini me’yoriy iqtisodiyotning rasmiy 
tahliliy doirasiga kiritish ushbu muammoning mumkin bo’lgan yechimi 
ko’rinadi. Fazilatli axloqni joriy qilish, muayyan holatlarga qarab, hukumatning 
ko’proq aralashuvini yoki kamroq davlat aralashuvini anglatishi mumkin. 
Shuning uchun bu sohada ko’proq nazariy va empirik tadqiqotlar samarali 
ko’rinadi. 

---

156 
Nazorat va muhokoma uchun savollar 
 
1. Paternalizm – nima? 
2. Ijtimoiy me’yor – nima? 
3. Ijtimoiy farovonlik funktsiyasini tushuntirib bering?
4. Zaif Pareto mezonini tushuntirib bering? 
5. Bekker va Merfining ratsional qaramlik modelini tushuntirib bering?
6. Normativ etika – nima? 
7. Inson fazilati axloqi mezonlari – nimalardan iborat? 

---

157 
XII BOB. INSON XULQ-ATVORINING ASOSIY QONUNIYATLARI 
 
12.1. Inson xulq-atvor bo’yicha qarashlar 
Xulq-atvorning ahamiyati haqida ta’kidlash uchun uchta qarash mavjud.
Birinchidan, bu misollar nazariy emas; ular empirikdir. Ya’ni, ular 
vaziyatda yoki tekshirilayotgan masalalarda inson qanday qaror qabul qilishi 
mumkinligi haqidagi farazdan boshlamaydi. Aksincha, bu tajribalarning 
barchasi RCT insonlarning o’zini qanday tutishini yaxshi tushuntiruvchi model 
ekanligiga qaratilgan. 
Ikkinchidan, bu misollarda va xulq-atvorga oid adabiyotlardan keltirilishi 
mumkin bo’lgan deyarli barcha boshqa misollarda eksperimental natijalar RCT 
taxminlarini tasdiqlay olmaydi. Eng muhimi, eksperimental topilmalar inson 
xatti-harakati xaotik yoki oldindan aytib bo’lmaydigan ekanligini ko’rsatmaydi. 
Aksincha, xulq-atvorga oid eksperimentlar shuni ko’rsatadiki, insonning tanlovi 
xulq-atvorini oldindan aytish mumkin: Aksariyat insonlar o’xshash vaziyatlarda 
xuddi shunday yo’l tutishadi; bu yo’llar, ammo RCT tomonidan taxmin 
qilingan yo’llar emas. Bundan kelib chiqadiki, ba’zi xatti-harakatlarni taxmin 
qilish uchun RCT dan foydalanish noto’g’ri taxminlarga olib kelishi mumkin. 
Uchinchidan, xulq-atvor tajribalari insonlarning RCT taxmin qilganidek 
o’zini tutmasligini ko’rsatganligi sababli, insonlar o’z tanlovlarida “xatolar” 
qilishlari mumkin. Bu xatolarni “irratsionallik” deb atashga to’g’ri emas; ular 
shunga qaramay, insonlar odatda o’zlarining farovonligini imkon qadar ko’proq 
oshiradigan qarorlar qabul qilmasliklarini taklif qilishadi. Bu haqiqat insonlarga 
ko’proq farovonlikdan bahramand bo’lish uchun bu xatolardan qochishga 
qanday imkon berish mumkinligini aniqlash zaruratini tug’diradi. 

---

158