O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

13.3. Xulq-atvor iqtisodyotiga nisbatan tanqidlar 
Xulq-atvor 
iqtisodiyotining 
yuksalishi 
professional 
iqtisodchilar 
tomonidan aralash hissiyotlar bilan kutib olindi. Bir tomondan, oqilona tanlash 
nazariyasini ishlab chiqish zamonaviy mikroiqtisodiyotning buyuk yutuqlaridan 
biri bo’lib, mikroiqtisodiyot bo’yicha zamonaviy magistratura ta’limining 
asosini tashkil etadi. Boshqa tomondan, xulq-atvor iqtisodiyoti 2002 yilda 
psixolog Daniel Kahnemanga iqtisodiyot fanlari bo’yicha Nobel mukofoti bilan 
taqdirlangan juda jonli va qiziqarli ilmiy yangilikdir. 
Qaysidir ma’noda, insonning qaror qabul qilishiga oid bu ikki qarama-
qarshi hisob bir-biriga mos kelmaydi. Bu haqiqat kasbni qiyin ahvolga solib 
qo’ydi, bunda ko’pchilik inson qarorlarini qabul qilishning ushbu hisoblaridan 
birini yoki boshqasini tanlashi kerak deb o’ylashadi. Va buni amalga 

---

181 
oshirgandan so’ng - bixeviorist tezda ta’kidlaydi - iqtisodchi, boshqalar kabi, 
tasdiqlash tarafkashligiga bo’ysunadi (Hastorf va Cantril 1954; MacCoun 1998; 
O’Brien and Ellsworth 2006) va shuning uchun uni rag’batlantiradi. boshqa 
nuqtai nazarga ma’qul bo’lgan ma’lumotni chegirma va uning nuqtai nazariga 
mos keladigan ma’lumotlarning ahamiyatini bo’rttirib ko’rsatish. 
Eng muhimi, xulq-atvor iqtisodining yuksalishi oqilona tanlov 
nazariyotchilarini orqaga surishga undadi. Bu xulq-atvor iqtisodiyotini tanqid 
qilishning ikkita umumiy yo’nalishidan birini o’z ichiga oladi. Birinchisida, 
ratsional tanlov nazariyotchisi RCT, aslida, xatti-harakat nuqtasidan xabardor 
va unga mos kelishini ko’rsatishga harakat qiladi. masalan, u ko’pchilik 
insonlar o’zlarining kognitiv kamchiliklarini yaxshi bilishlarini va bu 
kamchiliklar ularga zarar etkazishi mumkin bo’lgan vaziyatlardan qochishga 
harakat qilishlarini ta’kidlashi mumkin. Ba’zi insonlar ertalab ma’lum bir 
vaqtda uyg’onish majburiyatini olishda qiyinchiliklarga duch kelishlarini 
bilishadi va shuning uchun shovqinni to’xtatish uchun yotoqdan turishlari 
uchun budilnikni xonaning narigi tomoniga qo’ying. Taxminlarga ko’ra, ular 
signalni o’chirish uchun xona bo’ylab yurganlarida, yaxshi turishlari va ishga 
yoki uchrashuvga borishga tayyorlanishlarini bilishadi. 
Tanqidning ikkinchi qatori shuni ko’rsatadiki, xulq-atvor tahlili qaror 
qabul qiluvchilar tajriba orqali ko’proq oqilona xatti-harakatlarning qiymatini 
o’rganishi mumkin bo’lgan muhim haqiqatni o’tkazib yubordi va eng muhimi, 
raqobatbardosh bozor yanada oqilona xulq-atvorni uyg’otish uchun muhim 
vosita bo’lishi mumkin. Masalan, Gari Bekker ushbu masalalarga bag’ishlangan 
muhim maqolasida, agar tovarlar yoki xizmatlar uchun raqobatbardosh bozorda 
irratsional savdogarlar mavjud bo’lsa ham, oqilona savdogarlar bozor narxini 
marjada savdo qilish va arbitraj yo’li bilan aniqlaydilar, deb ta’kidladi. marjinal 
xarajat bahosidan har qanday og’ishlar. Natijada, agar juda ko’p irratsional 

---

182 
treyderlar mavjud bo’lsa ham, Bekker ko’rsatdiki, talab va taklif egri chiziqlari 
hali ham o’zlarining pastga va yuqoriga nishabli xususiyatlariga ega bo’ladi. 
Jon List va Millimet dala tajribalari natijalaridan foydalangan holda 
Bekkerning dalillarini ishlab chiqdilar va kengaytirdilar, bu RCT taxminlaridan 
xatti-harakatlarning og’ishlari oddiy bozorlarda tuzatilishi mumkin. 
O’zining birinchi maqolalarida List professional va oddiy treyderlarning 
sport kartalari ko’rgazmalarida va kollektor pinli savdo uchrashuvlarida xatti-
harakatlarini o’rgangan. U o’z natijalarini quyidagicha ta’riflaydi: 
Birinchidan, men yig’ilgan ma’lumotlarga sezilarli darajada ta’sir 
ko’rsataman. Ikkinchidan, men bozor tajribasi muhimligini ko’rsatadigan aniq 
dalillarni topdim: barcha iste’molchilar turlari bo’yicha bozor tajribasi va 
mablag’ ta’sirining kattaligi teskari bog’liqdir. Bundan tashqari, kuchli savdo 
tajribasiga ega bo’lgan sub’ektlar guruhi bilan (dilerlar va tajribali dilerlar), 
men xayriya ta’siri ahamiyatsiz bo’lib qolayotganini topaman. Bu empirik 
natijalar, albatta, bozor tajribasi kuchayib borar ekan, individual xatti-
harakatlar neoklassik taxminga yaqinlashishini ko’rsatadi. 
Roʻyxat muhim bozor tajribasiga ega boʻlganlar orasida xayriya 
taʼsirining kamayishi uchun kamida ikkita mumkin boʻlgan izohlar 
mavjudligini tan oladi:
- bozor tajribasining oʻzi taʼsirni kamaytiradi,
- bozorga kelishdan oldin ularda endowment effektini istisno qiladi va 
natijada ular tez-tez savdo qiladilar.
Dastlabki tekshiruvlaridan bir yil o’tgach, xuddi shu sport kartalari 
bozorlariga qaytib, oldingi tekshiruvlarda ishtirok etgan bir xil sub’ektlarning 
savdo stavkalarini o’rganib chiqib, u “bozor tajribasi xayriya ta’sirini sezilarli 
darajada susaytiradi” degan xulosaga keladi.