O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

 
 
 
 

---

53 
5.2. Intuitiv qaror va hayolparaslik 
Kahneman 
va 
Tverskiy 
birgalikdagi 
tadqiqotlarida 
qo’llagan 
chegaralangan ratsionallikka yondashuvni ilgari suradi. Mazkur yondashuv 
ikkita fikrlash tizimiga ajratilgan, ular 1-tizim va 2-tizim deb ataladi. 1-tizim 
taxminan sezgiga va 2-tizim taxminan fikrlashga mos keladi. 1-tizim va 2-
tizim idrok tizimi o’rtasida bo’lib, idrokning turli xususiyatlarini aks ettiradi. 
Idrok qilish uchun ba’zi atributlar to’g’ridan-to’g’ri kirish mumkin, 
boshqalariga esa yo’q. Misol uchun, kartalar to’plami qutidan chiqarilganini 
tasavvur qilaylik. To’g’ridan-to’g’ri idrok etish mumkin bo’lgan atributlarga 
kartaning maydoni va kartaning qalinligi kiradi. Idrok etish mumkin bo’lmagan 
atributlarga kartaning barcha maydonlarini qo’shganda kartalarning umumiy 
maydoni kiradi. 1 va 2 atributlar uchun 1-tizimning intuitiv mulohazasi 
mumkin. 3 - atribut uchun biz 2-tizimdan foydalanishimiz kerak. 
Shaxmat ustasi o’yin oldidan o’tib, sekinlashtirmasdan qaysi tomon 
yaxshiroq ekanligini intuitiv ravishda baholay oladi. Shunday qilib, o’rgatilgan 
sezgi juda tez va aniq bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan, 1-tizim ham ko’p 
holatlarda juda yomon ishlashi mumkin, bu esa noto’g’ri va xatolarga olib 
keladi. 
Idrok tizimining umumiy xususiyati shundaki, u o’zgarishlarga e’tibor 
qaratadi va asosan o’zgarmas narsalarni e’tiborsiz qoldiradi. Oddiy misol qilib 
aytadigan bo’lsak, qo’lni iliq suvga solish ancha sovuqroq suvda uzoq vaqt 
cho’milgandan keyin yoqimli iliqlik, iliqroq suvga botgandan keyin esa yoqimli 
sovuq his qiladi. Kahneman va Tverskiy idrok etishning turli xususiyatlarini 
ko’rib chiqqanlar va 1-tizim bo’yicha qarorlarda turli xil noto’g’ri fikrlarni 
taxmin qilishgan. Ular qarorlarni cheklangan ratsionallik ostida o’rganish uchun 
eksperimentlar va so’rovlar orqali ularning taxminlarini o’rgangan. Ba’zi 
hollarda ushbu psixologiya yondashuvi iqtisodiy yondashuvda yangi 

---

54 
optimallashtirish modellarini tuzishga olib keladi. Misol uchun, qiymat 
funktsiyasi o’zgarishlarni ma’lumotning muhim nuqtasidan baholaydi degan 
fikr ularning o’zgarishlarga e’tibor qaratish idrok xususiyati qaror qabul 
qilishga ta’sir qiladi degan taxminlaridan kelib chiqqan.
Ushbu kichik bo’limda intuitiv mulohazaning ba’zi asosiy turlari ko’rib 
chiqiladi, bu ko’pincha noto’g’ri qarashlarga olib keladi.