O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Mavjudlik. Mavjudlik evristikasida hodisa ehtimolining maqsadli atributi 
misollar yoki hodisalarni eslash qulayligining evristik atributi bilan 
almashtiriladi, ya’ni vaziyatni qanchalik oson eslash mumkin. Masalan: “Ingliz 
tilidagi matndan tasodifiy so’zni (uch yoki undan ko’p harfdan iborat) tanlab 
olaylik. Bu so’z r bilan boshlanganmi yoki r uchinchi harfmi? Ko’pchilik 
undosh tovushlar (r va k kabi) birinchi o’ringa qaraganda uchinchi o’rinda 
ko’proq bo’lsa ham, bu so’z r harfi bilan boshlanadi, deb javob beradi. Ko’p 

---

57 
insonlar bu savolga r bilan boshlangan so’zlarni (masalan, “road”) va uchinchi 
pozitsiyada r (masalan, “car”) bo’lgan so’zlarni eslab, javob berishga harakat 
qilishadi. R bilan boshlangan so’zlarni eslash ancha oson, ular evristika 
mavjudligi bo’yicha noto’g’ri baho beradi. 
5.4. Muloqat chegarasining samarasi 
Agar qarorlar oqilona qabul qilingan bo’lsa, xuddi shu mazmunning 
qanday etkazilishi qarorlarga ta’sir qilmasligi kerak. Biroq, aloqa doirasi 
o’zgarganda idrok etish tizimi o’zgarishi mumkin. Shu sababli, agar 1-tizim 
idrokga ta’sir qilsa va qarorlar qabul qilish uchun ishlatilsa, u holda qarorlar bir 
xil tarkib uchun aloqa doirasiga qarab o’zgarishi mumkin. Bu muloqat 
chegarasining samarasi deb ataladi. Kahneman va Tverskiy Osiyolik kasal 
kishi muammosidan gipotetik savol so’rovining ikkita variantida muloqat 
chegarasining samarasini o’rganish uchun foydalanganlar. 
Tasavvur qiling, Qo’shma Shtatlar 600 kishining o’limiga olib kelishi 
kutilayotgan noodatiy osiyo kasalligining avj olishiga tayyorgarlik ko’rmoqda. 
Kasallikka qarshi kurashish uchun ikkita muqobil dastur taklif qilingan. Faraz 
qilaylik, dasturlarning oqibatlarining aniq ilmiy baholari quyidagicha: 
 
Agar, A dastur qabul qilinsa, 200 kishi saqlanib qoladi. 
 
Agar, B dastui qabul qilinsa, 600 kishining najot topishining uchdan bir 
ehtimoli va hech kimning qutqarilmasligi ehtimolining uchdan ikki qismi 
mavjud. 
Muammoning ushbu variantida respondentlarning katta qismi A dasturini 
qo’llab-quvvatladi, bu esa xavfdan voz kechishni ko’rsatadi. Muammoning 
boshqa varianti boshqa respondentlarga berilgan bo’lib, unda xuddi shu 
voqeadan keyin variantlarning boshqa tavsifi keltirilgan: 
Agar, A dastui qabul qilinsa, 400 kishi halok bo’ladi. 

---

58 
 
Agar, B dastur qabul qilinsa, hech kim o’lmasligi ehtimoli uchdan bir 
qismi va 600 kishining o’lishi ehtimoli uchdan ikki qismidir. 
Respondentlarning katta qismi B dasturni ma’qullashdi, bu esa xavfni 
yaxshi ko’rishni ko’rsatadi. 
Ushbu ikkita variant bir xil tarkibni bildiradi, ammo aloqa doirasi 
qarorlarga ta’sir qiladi. Istiqbol nazariyasi ushbu muloqat chegarasining 
samarasini qiymat funktsiyasi uchun ma’lumotning muhim nuqtasi qayerda 
o’rnatilganligini ko’rsatishi mumkin. Birinchi variantda “saqlangan” ga urg’u 
berilgan va ma’lumotning muhim nuqtasi 600 kishi halok bo’lgan vaziyatga 
o’rnatiladi. Bunday holda, baholash daromadlar sohasida amalga oshiriladi. 
Ikkinchi variantda “o’lish”ga urg’u berilgan va ma’lumotning muhim nuqtasi 
hech kim o’lmagan vaziyatga o’rnatiladi. Bunday holda, baholash yo’qotishlar 
sohasida amalga oshiriladi.