O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Ishonch o’yini. Ishonch o’yinida 1-o’yinchi 2-o’yinchiga pul jo’natish 
orqali sarmoya kiritishi mumkin. 2-o’yinchi ixtiyoriy ravishda 1-o’yinchiga bir 
oz pulni qaytarishi mumkin, lekin, hech qanday pul qaytarmaslikni tanlashi ham 
mumkin. Berg ushbu o’yinni ishlab chiqqan, tajriba quyidagicha o’tkazilgan. A 
va B xonalaridagi ishtirokchilarning har biri ko’rgazma to’lovi sifatida 10 dollar 

---

90 
oladi. A xonasidagi ishtirokchilar o’zlarining 10 dollaridan qanchasini B 
xonasidagi anonim hamkasbiga yuborishni hal qilishlari kerak. So’ngra 
jo’natilgan miqdor uch barobar ko’paytiriladi va B xonasidagi hamkasbiga 
beriladi. Endi hamkasb qancha pulni qaytarishni hal qilishi kerak. 
An’anaviy iqtisod nazariyasiga ko’ra, 2-o’yinchi sifatida iqtisodchi hech 
qanday pulni qaytarmaydi. Keyin, 2-o’yinchidan hech qanday pul 
qaytarilmasligini kutgan holda, 1-o’yinchi hech qanday pul investitsiya 
qilmasligi taxmin qilinadi. Haqiqiy tajribalarda, 1-o’yinchi sifatida ko’plab 
ishtirokchilar pul qaytarilishini kutib, sarmoya kiritadilar. Aksariyat 
ishtirokchilar 2-o’yinchi sifatida pulni qaytaradilar. 
8.2. Xulq-atvor iqtisodiyotida bozor tajribalari 
Chamberlin va Smit xayoliy mahsulot bilan bozor tajribalari
 
Xayoliy tovarning potentsial sotuvchiga agar u tovarning bir birligini 
sotgan bo’lsa, uning hisobidan chegirib tashlanadigan dollar miqdori aytilgan 
(biz buni bir birlik narxi deb ataymiz). Xayoliy tovarning potentsial xaridoriga, 
agar u tovarning bir birligini (biz buni qiymat deb ataymiz) sotib olsa, 
eksperimentchilar unga to’lashlari haqida aytilgan. Ushbu dizayn xaridor va 
sotuvchilarni xayoliy mahsulotni sotib olishga va sotishga undadi. Biz birinchi 
navbatda oddiy holatga to’xtalamiz, bunda xaridor yoki sotuvchi Chamberlin va 
Smit tajribalarida tovarning faqat bir birligi bilan shug’ullangan. 
Chamberlin tajribasida talabalar bir necha daqiqa ichida xayoliy tovarni 
sotish uchun sherik qidirdilar va narxni kelishib oldilar. Chamberlin 
tajribasining odatiy natijalari an’anaviy iqtisodiyot nazariyasi tomonidan 
taxmin qilingan bozor muvozanatidan uzoq edi. Ikkita tipik asosiy natija bor 
edi.
Birinchidan, tajribadagi narxlar muvozanat bahosidan uzoq edi.

---

91 
Ikkinchidan, eksperimentda sotilgan tovarlar soni muvozanat miqdoridan 
taxmin qilinganidan ko’proq edi. 
Smitning fikri shundan iboratki, bu natijalar asosan narxlar haqidagi 
ma’lumotlarning ommaviy emasligidan iborat edi, shuning uchun Smit va 
Chamberlin tajribasiga ikkita muhim o’zgartirish kiritdi.
Birinchidan, Smit bir xil ishtirokchilar bilan tajriba o’rganishlari uchun 
bir nechta mashg’ulotlarni takrorladi.
Ikkinchidan, Smit qo’sh auktsion deb ataladigan auktsion usulidan 
foydalangan. Ikki tomonlama kim oshdi savdosida xaridor belgilangan narxda 
sotib olish uchun taklif (bu taklif deyiladi) beradi va narx ishtirokchilarga e’lon 
qilinadi. Sotuvchi bu taklifni qabul qilishi mumkin. Sotuvchi belgilangan 
narxda sotishni taklif qiladi va narx ishtirokchilarga e’lon qilinadi. Xaridor bu 
taklifni qabul qilishi mumkin. Smit shuni ko’rsatdiki, bozor muvozanatiga 
uning 
tajribalarida 
tajribali 
ishtirokchilar 
uchun 
qo’sh 
auktsiondan 
foydalanilganda erishiladi. 
Biz Smitda qo’llanilgan tajriba tartibini ko’rib chiqamiz. Ishtirokchilar 
iqtisod bo’yicha ikkinchi bosqich kurslarida o’qiyotgan talabalar edi. Agar 
ishtirokchi oq kartochka olgan bo’lsa, u tajribada xayoliy mahsulotning bir 
birligiga egalik qilgan sotuvchiga aylandi (sotish chegarasi bitta edi). Ushbu 
kartada yozilgan raqam sotuvchi uchun birlik narxi edi. Raqam faqat kartani 
olgan ishtirokchiga ma’lum edi. Turli ishtirokchilarga har xil xarajatlar berildi. 
Agar ishtirokchi sariq kartochka olgan bo’lsa, u bitta xarid limiti bilan 
xaridorga aylandi. Ushbu kartada yozilgan raqam ishtirokchi uchun xayoliy 
mahsulotning qiymati edi. WTP bobda keltirilgan. 1 qiymat bilan mos keladi. 
Raqam faqat kartani olgan ishtirokchiga ma’lum edi. Turli ishtirokchilarga turli 
qiymatlar berildi. 
Ushbu eksperimental dizayn uchun biz an’anaviy iqtisoddagi bozor 
muvozanati nazariyasidan hech bir alohida ishtirokchi bozor narxiga ta’sir qila 

---

92 
olmaydigan mukammal raqobat farazi ostida muvozanat narxi va miqdorini 
taxmin qilish uchun foydalanishimiz mumkin. Smit tajribasida bozor 
operatsiyalarining beshta bosqichi o’tkazildi. Uning eksperiment natijalarida 
kuzatilgan tranzaksiya narxlari tranzaktsiyalarning birinchi bosqichida prognoz 
qilingan narxdan ancha uzoq bo’lgan, to’rtinchi va beshinchi raundlarda esa 
tranzaksiya narxlari prognoz qilingan narxga yaqin yoki hattoki bo’lgan. 
Smitning tajribalaridan so’ng ishlab chiqilgan ikki tomonlama 
auktsionning standartlashtirilgan Plott usulida keltirilgan.