O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

shakllantirish modelini endogen afzalliklarga ega model namunasi sifatida 
ko’rib chiqdi. Endogen afzalliklarga ega modelda, shaxsning berilgan davlat 
o’zgaruvchisi (masalan, odatlarni shakllantirish modelidagi ma’lumotning 
muhim nuqtasi) o’zgarganda, uning afzalliklari o’zgaradi. Holat o’zgaruvchilari 
berilganidek qabul qilinadigan afzallik tartibi shartli afzalliklar, holat 
o’zgaruvchilaridagi o’zgarishlarni hisobga oladigan afzallik tartibi esa shartsiz 
afzalliklar deb ataladi. Pollakning yondashuvida shartsiz imtiyozlar an’anaviy 
iqtisodiyotning Pareto samarasi va SWF doirasida qo’llaniladi. 
Bunga Bekker va Merfining ratsional qaramlik modeli misol bo’la 
oladi. Biz modelning soddalashtirilgan variantini ikki davrli (t = 0, 1) ko’rib 
chiqamiz. Ikkita tovar bor: qo’shilgan yaxshi (a
t
) va qaram bo’lmagan yaxshi 
(c
t
). Har bir davrdagi naflik funktsiyasi quyidagiga teng. 
)
,
,
(
t
t
t
t
S
a
c
u
u

11.1 
Bu yerda S
t
– d amortizatsiya darajasi bilan o’tgan iste’mol zaxirasi: 
t
t
t
a
S
d
S



)
1
(
11.2 
Bu yerda qo’shilgan tovarning chekli nafligi ushbu zaxira bilan ortadi deb 
taxmin qilinadi. Iste’molchi chegirmali umr bo’yi u
0
+βu
1
kommunal xizmatini 
maksimal darajada oshiradi. Oddiylik uchun S
0
= 0 deb faraz qiling, shunda
S
1
= a
0
1-davrdagi holat o’zgaruvchisi bo’lsin. Keyin shartsiz imtiyozlar tartibi 
quyidagicha ifodalanishi mumkin. 
)
,
,
(
)
,
,
,
(
0
1
1
1
1
0
0
a
a
c
u
a
c
a
c
U


11.3 
S
1
ma’lum bir Q qiymatini qabul qilganda shartli afzallik tartibi bilan 
ifodalanishi mumkin. 
)
,
,
(
)
0
,
,
(
)
,
,
,
(
1
1
0
0
1
1
1
0
0
Q
a
c
u
a
c
u
Q
S
a
c
a
c
U




11.4 

---

149 
Shunday qilib, shartsiz imtiyozli buyurtma berish α
0
ning nafaqat 0-
davridagi naflikka, balki, 1-davrdagi aktsiyaga ta’siri orqali 1-davrdagi naflikka 
qanday ta’sir qilishini hisobga oladi. Boshqa tomondan, 1-davrdagi aktsiya 
qiymatini hisobga olgan holda Q bo’lsa, shartli imtiyozli buyurtma 1-davrdagi 
ikkita tovar iste’molini optimal tanlash uchun ishlatiladi. 
Yana bir misol sifatida, taqdim etilgan qattiq sevgi modelida ota-onaning 
naflik funktsiyasini quyidagicha ta’riflash mumkin: 


)
(
)
(
)
(
0
)
(
)
,
,
,
(
3
2
2
1
3
2
1
C
u
C
u
C
u
C
u
C
C
C
C
U
p
p
p
p
p






11.5 
Ota-onaning afzal ko’rgan tartibi ekzogen deb hisoblanadi. Bolaning 
so’zsiz afzal ko’rish tartibini ifodalovchi yordamchi funktsiya quyidagicha 
ifodalanishi mumkin: 
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
,
,
(
3
2
1
2
1
1
3
2
1
C
u
C
C
u
C
C
u
C
C
C
U
k





11.6 
Boshqa tomondan, bolaning shartli imtiyozlar tartibi T bilan o’zgaradi 
(bola uchun berilgan davlat o’zgaruvchisi bo’lgan ota-onadan daromad 
o’tkazmasi) shartli imtiyozlar tartibini ifodalovchi naflik funksiyasi: 
)
(
)
(
)
(
)
(
)
(
,
,
(
3
2
2
1
3
2
1
C
u
T
C
u
T
C
u
T
C
C
C
U
k





11.7 
Shunday qilib, shartsiz imtiyozlarni berish tartibi C
1
bolalik iste’moli 
nafaqat 1-davrdagi (bolalik davri), balki 2-davrdagi (ish davri) va 3-davrdagi 
(pensiya davri) kommunal xizmatlar uchun chegirma omiliga qanday ta’sir 
qilishini hisobga oladi. Boshqa tomondan, 1-davrdagi ota-onaning o’tkazish 
qiymati T bo’lsa, shartli imtiyozlar tartibi 2 va 3 davrlarda iste’molni optimal 
tanlash uchun ishlatiladi. 
Pollak ta’kidlaganidek, shartli endogen imtiyozlar tartibini farovonlik 
iqtisodiyotining standart doirasida resurslar taqsimotini baholash uchun ishlatib 
bo’lmaydi, chunki ular iqtisodiy tizimda endogen tarzda o’zgaradi. Shartsiz 
imtiyozlar tartibi ekzogen va qat’iydir va biz ushbu afzallik tartibiga ramkani 
qo’llashimiz mumkin. 

---

150 
Biroq, ikkinchi masala qolmoqda. Ko’p insonlar ba’zi shartli imtiyozlar 
boshqalarga qaraganda yaxshiroq degan axloqiy nuqtai nazarga ega bo’lishi 
mumkin. Misol uchun, yuqoridagi misolda ratsional giyohvandlik modeli uchun 
soliq stavkasini aniqlash muammosini ko’rib chiqing, agar taqsimot mukammal 
raqobat sharoitida aniqlanadi. Birinchi asosiy farovonlik teoremasini hech 
qanday tashqi ta’sirsiz modelga qo’llasak, biz optimal soliq stavkasi nolga teng 
degan xulosaga kelamiz. Biroq, ko’pchilik tamaki uchun yuqori soliq stavkalari, 
hatto ajratish siyosati orqali tashqi ta’sir minimal bo’lsa ham, maqsadga 
muvofiqdir, deb bahslashmoqda. Bu ko’p insonlar giyohvandlik bilan 
afzalliklarni shakllantirmaslik yaxshiroq degan axloqiy nuqtai nazarga ega 
ekanligini ko’rsatadi. Shunga o’xshab, ko’p insonlar, qattiq sevgi modeli 
tomonidan tasvirlangan vaziyatda sabrsiz imtiyozlardan ko’ra, keyingi avlod 
uchun sabrli afzalliklarga ega bo’lish yaxshiroq degan axloqiy nuqtai nazarga 
ega bo’lishi mumkin. Ba’zi imtiyozlar boshqalardan ko’ra axloqiy jihatdan 
yaxshiroq deb baholanishi mumkin bo’lgan bu masala Sen tomonidan boshqalar 
qatorida muhokama qilingan. Ba’zi afzalliklar boshqalardan ko’ra ko’proq afzal 
bo’lsa, afzalliklarga nisbatan bunday afzalliklarni metapreferentsiyalar deb 
atash mumkin.