O’zbekiston rеspublikаsi oliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi toshkеnt dаvlаt iqtisodiyot univеrsitеti

Fazilat etikasining o’zgartirilgan mezoni: ikkita taqsimotni hisobga 
olgan holda x va y, agar hech bo’lmaganda bir kishining shartli afzal ko’rish 
tartibi fazilat etikasi nuqtai nazaridan qat’iy yaxshiroq bo’lsa va boshqa har 
bir kishining shartli afzal ko’rish tartibi x da fazilat etikasi nuqtai nazaridan 
hech bo’lmaganda yaxshi bo’lsa. y bo’lsa, x boshqa axloqiy ahamiyatga ega 
bo’lgan omillar nuqtai nazaridan x y dan yomonroq deb baholanmaguncha 
jamiyat uchun y dan yaxshiroq deb baholanishi kerak. 
11.5. Xulq-atvor iqtisodiyoti va davlat siyosati 
Fazilat axloqi va so’zsiz sevishni o’rganish tamoyili haqidagi nazariy 
mulohazalar ba’zi mavjud siyosatlarga qarashning yangi usulini taklif qiladi. 
Bitta misol, shartnoma shakli sifatidagi nikohdir. Romantik tuyg’u hissiyotdir 
va bu ertami-kechmi yo’qoladi. Ikki kishi o’rtasida hali ham romantik tuyg’u 
mavjud bo’lganda, ular abadiy sevgi sifatida so’zsiz sevgiga kirishish uchun 
nikoh shartnomasini tuzadilar. Shu nuqtai nazardan qaraganda, nikohni 
rag’batlantirish uchun soliq imtiyozlarini yaxshi siyosat deb hisoblash mumkin. 
Yana bir misol, kam ta’minlangan uy xo’jaliklarini moliyaviy qo’llab-
quvvatlashdir, chunki o’ta qashshoqlik shartsiz sevgini o’rganish jarayoniga 
to’sqinlik qiladi. Shunday qilib, kam ta’minlangan uy xo’jaliklarini qo’llab-
quvvatlash siyosati yaxshi siyosatdir. O’rganish akademik ta’limni o’z ichiga 
olishi mumkin, ammo o’rganish uchun eng muhim narsa axloqiy fazilatlardir. 

---

154 
Davlat siyosatining insonlarga odob-axloq nuqtai nazaridan qanday ta’sir 
qilishiga oid empirik asoslarni topish mumkin bo’lgan sohalardan biri bu ta’lim 
iqtisodiyotidir. Heckman ta’kidlaganidek, ushbu sohada o’sib borayotgan 
tadqiqotlar ushbu bobda muhokama qilingan altruizm va sabr-toqatni o’z ichiga 
olgan nokognitiv qobiliyatlarga qaratilgan. Agar kognitiv bo’lmagan 
qobiliyatlarga ta’sir ko’rsatadigan davlat siyosati sof farovonlik bilan 
baholansa, unda kognitiv bo’lmagan qobiliyatlar faqat yuqori daromadga olib 
kelganda yaxshi deb baholanadi. Boshqa tomondan, altruizm va sabr-toqatni 
rag’batlantiradigan siyosatlar, hatto yuqori daromadga olib keladigan dalillar 
bo’lmasa ham, fazilatli axloq qoidalariga ko’ra yaxshi deb baholanadi. 
Fazilat etikasidan siyosatni baholash uchun umumiy nokognitiv 
qobiliyatga emas, balki altruizm va sabr-toqat kabi kognitiv bo’lmagan 
qobiliyatlarga qaratilgan empirik tadqiqotlar foydalidir.
Masalan, ta’lim siyosati insonlarning altruizmiga qanday ta’sir qilishi 
mumkin. Masalan, Ito va boshqalar Yaponiyadagi kattalar oʻrtasida oʻtkazilgan 
soʻrov maʼlumotlari shuni koʻrsatdiki, Yaponiyadagi boshlangʻich maktablarida 
qatnashish/hamkorlik 
asosida 
oʻrganish 
(masalan, 
guruhli 
oʻrganish) 
tajribasidan 
oʻtgan 
insonlar 
koʻproq 
altruistik 
ijtimoiy imtiyozlarni 
shakllantirishga moyildirlar. Boshqa tomondan, raqobatga qarshi amaliyotlarni 
ta’kidlaydigan ta’lim amaliyotini boshdan kechirgan insonlar (masalan, sport 
kunidagi uchrashuvlarda oyoq poygalari yo’q yoki oyoq poygalarida tugatish 
tartibining reytingi yo’q) kamroq altruistik afzalliklarni shakllantiradi.
Bu natija intuitiv bo’lishi mumkin, ammo yapon talabalari akademik 
o’lchovda raqobatlashayotganini hisobga olsak, insonlar bir nechta o’lchovlarda 
raqobatni boshdan kechirishlari kerakligini ko’rsatadi. Ko’proq altruistik bo’lib 
o’sishi uchun, bolalar, ehtimol, turli o’lchamdagi turli insonlarning turli kuchli 
tomonlarini 
qadrlashlari 
kerak. 
Ushbu 
natijalar 
shuni 
ko’rsatadiki, 
o’quvchilarning guruh o’rganishda ishtirok etish va bir nechta o’lchovlarda 

---

155 
raqobatlash tajribasini o’z ichiga olgan ta’lim amaliyotlaridir. Aksincha, Ito va 
boshqalar so’l siyosiy fikr va inson huquqlari va tinchlik bo’yicha ko’rsatmalar 
altruizmga statistik jihatdan ahamiyatli ta’sir ko’rsatmasligini aniqladi.
Iqtisodiyotda fazilat axloqi asosan e’tiborga olinmaganligi sababli, 
hozirgi paytda fazilat axloqi bilan bog’liq iqtisodiy siyosatlar bo’yicha empirik 
tadqiqotlar juda kam. Nazariy mulohazalar tadqiqotning yangi istiqbolli 
yo’nalishlariga ishora qiladi. Madaniy uzatish modellari va kognitiv bo’lmagan 
qobiliyatlar bo’yicha empirik tadqiqotlar siyosatning ota-onaga qanday ta’sir 
qilishiga oid empirik tadqiqotlar foydali bo’lishini taklif qiladi.