O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
|
10.3-rasm . TRPA1 ni faollashtiradigan retseptorlarga qo‘shimcha tarzda, yonish
jarayoni mahsuloti akrolein ko‘p qismli DNK va protein hosilalarini shakllantirish orqali tutun bilan bog‘liq patofiziologiyasiga hissa qo‘shadi. 254 Akroleinning glutasion-S-transferazasi tomonidan zaharsizlantirilishi tamaki chekishning foydali bir biomarkeri bo‘lgan ayirish metabolite 3-gidroksiprofil merkapturali kislota (3-GPMK) ni keltirib chiqaradi. 3-GPMK γ-glutamil- sistenil-glisin, sistinilglisinaza, N-asitil transferazasi va aldo-keto reduktazasi orqali shakllanadi. Natijada kelib chiqqan metabolit – 3-gidroksiprofil merkapturali kislota (GPMK) chekuvchilarda uning darajalari chekmaydiganlardagiga qaraganda anchagina yuqori ekanligi va chekish xulq-atvorining (masalan, chekishni tashlash) funksiyasi sifatida o‘zgarishi sababli tamaki chekishning foydali ayirish biomarkeri hisoblanadi. Akroleinni paydo qiladigan protein hosilalari – ayniqsa lizin amino- kislotasi bog‘larida (10.3-rasm) yoki asosiy proteinlaridagi seysten qoldiq- larida shakklanganlari yutilgan tutunning zaharliligiga hissa qo‘shadigan asosiy omil hisoblanadi. Akrolein nafas olish trakti hujayralaridagi proteinlar joylashgan sohaga zararli ta’sir ko‘rsatadi – yaqinda o‘tkazilgan bir proteomik tadqiqot akro- leinning zararli ta’siriga ergashgan inson bronxiolalaridagi epiteliy hujayralarida 750 dan oshiq zararlangan proteinlarni aniqladi. Bu zararning butun mexanistik ahamiyati hamon o‘z yechimini kutmoqda, biroq yuzlab genlarning tuzilmasi o‘zgartirilib yuborilgan ko‘rinishi hujayraning o‘sishi, hujayraning o‘limi va yallig‘lanish javob reaksiyalarini o‘z ichiga oladigan ko‘plab hujayraviy yo‘laklarning faoliyatini o‘zgartiradigan noxush bir natijaga o‘xshaydi. Yutilgan irritantlarga (masalan, k-Jun, JNK2) bo‘lgan makrofag javob reaksiyasini normallashtirib turadigan proteinlarga bo‘lgan zarar akroleinning ancha vaqt davomida chekib kelayotgan kashandalar o‘pkasida surunkali immun tizimining pasayishiga hissa qo‘shishini bildiradi. 4. Metallar. Kadmiy, xrom, arsenik, nikel, mis va qorg‘oshin kabi zaharli metallar tamaki ishlab chiqaradigan hududlarda tuproq va suvdagi ifloslovchi modda-lar sifatida ko‘p uchrashi sababli sigaret ishlab chiqarish davomida 255 saqlanib qoladigan tamaki tarkibida uchraydigan muhim ifloslovchi moddalar hisoblanadi. Ularning ko‘lami geografik omillarga qarab farq qiladi, biroq hosilga og‘it beruvchilar (ajratilgan og‘ir metallarga boy) va sintetik fosfor og‘itlari (metallga birikish xuxusiyatiga ega) sifatida qo‘llanilgan hayvonlar axlati tamaki mahsulotining bir qismi sifatida foydalanilgan joylarda ayniqsa muhimdir. Ba’zi bir sigaret brendlarida zaharli metallarning darajasi og‘ir darajadagi chekuvchilar o‘zlarini bir necha organlarga yomon ta’sir ko‘rsatadigan metallar keltirib chiqaradigan surunkali karaxtlikka mubtalo etishlarini bildirgan holda nihoyatda baland hisoblanadi. Tutun orqali tashiladigan metallar SO‘OK va astma, havo yo‘laklarida javob reaksiyalarining o‘ta yuqori bo‘lishi, yallig‘lanish va yutilgan kimyoviy va biologik allergenlarga yuqori sezuvchanlik kabi patogenetik va yallig‘lanishga oid o‘pkadagi buzilishlar davomida ayniqsa muhimdir. Og‘ir metall hisoblangan kadmiy tamaki tarkibidagi eng muhim metall tarkibiy qismi hisoblanadi. Faules va Daybing tomonidan keltirilgan tamaki tutunidagi ifloslantiruvchilar sinfiy xavfi baholanishida kadmiy nafas olish tizimi sog‘lig‘iga keltiradigan jiddiy xavflariga ko‘ra 4-eng muhim o‘rinlardan birini egalladi (qolgan uchta eng yuqori o‘rinlardagi ximikatlarning barchasi tamaki tarkibiy qismlarining aldigid guruhiga mansub: eng muhimi akrolein hisoblanib, asetaldigid va formaldigid keyingi o‘rinlarni egallaydi). Tamaki tarkibidagi kadmiy darajasi ishlab chiqarish hududiga ko‘ra farqlanadi, biroq AQSh da istiqomat qiluvchi kashandalar ustida olib borilgan uzoq tekshiruv- lardan Levis tomonidan yig‘ilgan ma’lumotlarga ko‘ra, kashandalar agar kuniga bir quti sigaret cheksalar chekmaydigan kishilarda sabzavotlar iste’molidan olinadigan kunlik miqdoriga qariyb teng bo‘lgan 1-3 µg kadmiyni yutadilar. Tana to‘qimalarida xususiyatlarning yarmiga qisqarib ketishi bilan kadmiy pankretik o‘sma, diabet, periodontal kasalliklar va nafas olish bilan bog‘liq bir qancha qiyinchiliklarning kelib chiqishiga hissa qo‘shuvchi moddaga aylanib qoladi. Autopsiya qilingan o‘pka to‘qimalarining tahlili chekuvchi kishilarning 256 o‘pka yarimsharlarining turli joylarida kadmiyning yirik miqdorda yig‘ilib borishini aniq qilib berdi. Kadmiyning o‘pkaga normal qonning oqib kirishi vaqtida “yopishib olish” xususiyati ko‘p chekuvchi kishilarda tananing chetki, ahamiyati kichik organlarida ham kasalliklarga duchor bo‘lish xavfini oshiradi. Tamaki yaproqlaridagi og‘ir metallar darajasi keng miqyosda muqarrar bo‘lgan qishloq xo‘jaligi amaliyotlariga ta’sir o‘tkazgani sababli bu moddalar- ning insoniyatga solayotgan xavfini yengillashtirish uchun tanlovlar chegara- langan. Chekishning tashlanishi kashandalarda metallardan surunkali ravishda zaharlanishni qisqartirishning ishonchli asosiy vositasi hisoblanadi. 5. Kanserogenlar. Saraton Tadqiqotlari Xalqaro Agentligi bergan ma’lumitlarga ko‘ra, tamaki tutuni hozirda insoniyat va hayvonlarda saraton chaqirish xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar (kanserogenlar) sifatida ma’lum bo‘lgan taxminan 72 yoki undan-da ortiq birikmalardan tashkil topgan. Ba’zi bir kanserogenlar faqat-gina juda kichik hajmda uchraganligi sababli ularning o‘pka yoki tananing boshqa qismlarida rakning kelib chiqishiga aloqadorligi noma’lumdir. Shunga qaramas-dan, tamaki tutunidagi eng o‘tkir saratonlarning ko‘pchiligi uchun hattoki nano-gramm miqdorning mavjudligi ham og‘ir kashandalarda bir umrlik chekish laboratoriya hayvonlarida o‘smalarni keltirib chiqarishi ma’lum bo‘lgan milli-gramm miqdorga o‘xshab ko‘rinsa-da, birlashgan, to‘plangan dozalarni tashishi bois juda ham ahamiyatga molik hisoblanadi. Amerikalik toksikolog Stefen Heyt tomonidan yaqinda o‘tkazilgan tadqiqot hisob-kitoblariga ko‘ra, bir dona sigaretdan kashanda o‘pkasiga ketayotgan tutun PAU lar va tamaki-spesifik nitrosaminlar sinflariga tegishli kuchli karsenogenlarning taxminan 600 trillion molekulalaridan tashkil topgan, agar ma’lum bo‘lgan 72 ta karsenogenlarning barchasi hisobga olinsa, umumiy hisob 10000 marotaba katta bo‘lishi ham mumkin. 65 65 Hecht SS. More than 500 trillion molecules of strong Carcinogens per cigarette: use in product labeling? Tob control. 2011;20:387. |
