O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
|
3. Irritantlar. Tamaki yonish jarayonida shakllangan tutunning boy ara-
lashmasi o‘pka to‘qimalarida yallig‘lanishga sabab bo‘luvchi holatlarni keltirib chiqarishda o‘zlarining bo‘linishlari tendensiyalaridan boshqa har qanday bazalarda birlashib guruhga aylanishi qiyin bo‘lgan bir-biridan farq qiluvchi ximikatlar to‘plamini o‘z ichiga oladi. Bular kislotaviy moddalar va tez bug‘lanuvchan organik irritantlar (misol uchun, naftalin, stirin) bilan birgalikda tortish xususiyatiga ega (masalan, akrolein, formaldigid) kabi bir-biridan farqli moddalarni o‘z ichiga oladi. Organik kislotalar formik, asetik, propionik kislotalar, shuningdek, sitrik kislota va siklogeksanon kabi yo‘tal bilan bog‘liq irritantlar tajribasiz chekuv- chilarda tutun yutilishida birgalikda uchraydigan nafas to‘qimalarining qisqa noqulayliklarini keltirib chiqaradi. Bu irritantlar bronxlar torayishi, yo‘tal, yiringlash, nafas olish trakti sekretsiyasida katalizator vazifasini o‘tash uchun kimyoviy stimulni sezadigan va bosim, og‘riq, issiqlik kabilarni sezadigan nerv yo‘laklariga sezilarli ta’sir o‘tkazadi. Asetik kislota va siklogeksanonning ta’sirida kelib chiqqan nafas 252 olishdagi noqulayliklar kislota sezuvchi ion kanallari (KSIK), TRPV1 retseptorlari va boshqa retseptorlar bilan bo‘ladigan o‘zaro aloqalar orqali davom etadi. O‘pkada bo‘ladigan bu javob reaksiyalariga barham berish maqsadida sigaret mahsuloti tijoratida qariyb 100 yillardan buyon “kounter irritant” mentol ishlatilib kelinmoqda: mentollangan sigaretlar ko‘plab mamlakatlarda sotiladigan brendlarning asosiy qismini tashkil etadi. Mentolning mavjudligi “chekish topografiyasi” – ayrim bir kashandaning haqiqiy chekish xulq-atvoriga ta’m sezgisi, mayinlik va o‘pka irritatsiyasini oshirish orqali va shu tarzda chekuvchilar ma’lum bir sigaret brendidan oladigan qoniqish hissi darajasini belgilash orqali kuchli ta’sir o‘tkazadi. Tamaki tutunidagi eng zaharli irritant formaldigid va krotonaldigidni o‘z ichiga oladigan tutun orqali tashiladigan reaktiv aldigidlar keng sinfining bir namunasi bo‘lgan akrolein hisoblanadi. Akrolein o‘pkadagi kimyoviy turtkiga javob reaksiyasi qiladigan nervlarni faollashtirish uchun yo‘tal refleksi va neyrogenik yallig‘lanishga sabab bo‘lish orqali TRPV1 irritant retseptorlarini tanlaydi. TRPV1 Ca 2+ - tanlanmagan ion kanali bo‘ylab tarqaluvchi tajriba o‘tkaziluvchi jonivorlarda va ixtiyoriy ravishda odamlada yo‘tal refleksini faollashtiradigan metall atomiga birlashib oladigan tanlangan molekulalar bilan bo‘ladigan faollashish jarayonidir. TRPV1 orqali yo‘talning kelib chiqishi TRPV1 retseptorlarida qatnashadigan qalampir keltirilib chiqariladigan “klassik” yo‘tal refleksidan farq qiladi. Akroleinning keskin kimyoviy reaktivligi o‘pka to‘qimasidagi uning tutun irritantlarining odatiy effektining ancha ortishiga sabab bo‘ladigan harakatlarini keltirib chiqarishi bilan isbotlaydi. Retseptorlar orqali tashila- digan javob reaksiyalariga qo‘shimcha tarzda akrolein DNK va proteinlarni o‘z ichiga oluvchi makromolekulalar bilan tezda reaksiyaga kirishib ketadigan kuchli elektrofildir. Yonib turgan sigaretdan 100 mikrogramm yoki undan-da ko‘p akroleinning ajralishi tamaki tutunining tarkibida uchraydigan biomarkerlar singari akroleindan hosil bo‘lgan DNK hosilalarini e’tibor markaziga qo‘yadi. DNK ning akroleindan shakllangan eng asosiy hosilalari – deoksigenosin bilan 253 2-bosqich reaksiyasi orqali paydo bo‘lgan bir juft gidroksillangan 1,N2- propanodeoksigenosin – chekuvchi kishilardan olingan o‘pka DNK hujayrasi va qon hujayrasida aniqlandi (10.3-rasm). Asosiy shakl – γ-gidroksiya turlari – α-gidroksiya hosilasiga qaraganda garchi keyingisi anchagina samarali tarzda tuzatilsa-da, mutagenezi yuqoriroq hisoblanadi. O‘tgan bir necha yillar ichida, chekish bilan bog‘liq bo‘lgan o‘pka rakida akrolein hosilalarining roli masalasida akroleinni tashkil etadigan DNK hosilalarining mutagenlik xususiyatlariga bag‘ishlangan qarama-qarshi topilma- larga boy ahamiyatga molik mulohazalar ketdi. Akrolein-dG darajalarining chekish odatiga javob reaksiyasi sifatida o‘pka yoki qon DNK larida kuchli tarzda o‘zgarmasligi fakti tamaki bilan bog‘liq o‘pka kanserogenlarida akroleinning asosiy rolini kamaytirishi, inson to‘qimalarida aldigidning glutatsion yordamida zaharsizlantirilishi samarador- ligini o‘zida aks ettiradigan natija, oqibatni yaxshilashi mumkin (10.3-rasm). Download 5.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|