O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva
Download 5.6 Mb. Pdf ko'rish
|
|
3. Surunkali o‘pka obstrukiv kasalliklari. Tamaki yonish jarayonidan
hosil bo‘lib yutilgan moddalar yig‘iladigan joy bo‘lgani sababli inson o‘pkasi chekish bilan bog‘liq ko‘plab kasalliklar oldida ojiz hisoblanadi. Saraton bilan bog‘liq bo‘lmagan o‘pkaga xavf soluvchi kasalliklar orasida surunkali o‘pka obstrukiv kasalligi eng ahamiyatga molik hisoblanadi. SO‘OK davomiy nafas yetishmasligi va surunkali o‘pka yallig‘lanishi sababli o‘pka funksiyasining yomonlashuvini o‘z ichiga oladi. SO‘OK bilan bir vaqtda bir necha kasalliklar paydo bo‘lishi mumkin (yurak xuruji, mushaklar bo‘shashishi, diabet, asabiylik, bakteriya infeksiyasi). O‘pka to‘qimalarining muttasil ravishda o‘zgarishi, chekishning tashlanishi SO‘OK simptomlarini faqat qisman o‘zgartiradi. SO‘OK hozircha dunyo bo‘ylab o‘limga sabab bo‘luvchi 4-asosiy kasallik va Butunjahon Sog‘liqni Saqlash Tashkiloti bergan ma’lumotlarga ko‘ra, rivojlanayotgan mamlakat- larda chekish sur’atlarining o‘sib borayotganligi sababli global ahamiyatga molik tarzda oshib bormoqda. Tamaki chekuvchi inson SO‘OK dan aziyat chekayotgan bir paytda o‘xshash sindromlar bolalarda uchraydigan astma, bolalarda o‘pka infeksiyalari, chang va tutunga kasbiy holatlarda allergiya kabi o‘pka jarohatlarinng boshqa shakllarini surunkali xavf solishi ham yuz beradi. SO‘OK ning nafas olishdagi patofiziologiyasi asosan yallig‘langan hujayralarning “normal” chekuvchilarda uchraydigan bronxlar va periferal o‘pkaga past darajadagi tarqalishining bo‘rttirilgan ko‘rinishidir. SO‘OK ni boshdan kechirayotgan kashandalarning ozchilik qismida shilliq gipersek- retsiyasi, kichik havo yo‘llarida tiqilish, kichik o‘pka doiralarida yuqori qon bosimi kabilar bilan birga uchraydigan to‘qimalarning o‘zgarish jarayoni bilan birgalikda kuzatiladi va orttiriladi. SO‘OK ning xususiyatlari bo‘lgan havo yetishmasligi va “nafas tiqilishi” asosan alveolalar devorlari ostidagi chetki nafas olishga oid havo bo‘shliqlarining o‘zgarmas kattalashishini aks ettiradi. 246 SO‘OK patobiologiyasi murakkab bo‘lsa-da, ko‘plab chekuvchilarda kuzatiladigan “normal” yallig‘lanish bilan bog‘liq reaksiyasidan normal bo‘lmagan tug‘ma va orttirilgan immun reaksiyasiga o‘tishga neytrofil, makrofeyj va limfotsitlaning kirishida qatnashadigan protez-antiprotez va oksidant-antioksidant balansidagi nomutanosibliklar ehtimol ta’sir etadi. Yallig‘lanish jarayonida hosil bo‘ladigan birikmalar va boshqa to‘qimalar reaksiyalari bilan birgalikda, bu jarayonlar alveolalar zararlanishini va kichik havo yo‘llari funksiyasini o‘zgartirish orqali apoptoz va mexanizmlar muvaf- faqiyatsizligini keltirib chiqaradi. Garchi tamaki tutuni tarkibida uchraydigan ko‘plab moddalar SO‘OK patogeniziga hissa qo‘shsa-da, akrolein irritanti bu kasallikning dastlabki bosqichlarida shilliq gipersekretsiyasi, yallig‘lanishdan oldin sitoken ishlab chiqarilishi va metalloprotein aktivatsiyasini keltirib chiqaradi. 4. O‘pka raki. Richard Doll tomonidan ishlab chiqilgan o‘pka raki va chekish o‘rtasidagi ancha vaqt davomida shubha ostiga qo‘yib kelinayotgan avval hech qayerda e’lon qilinmagan epidemiologik dalillar bilan ta’minlaydigan yangi usullar yangi g‘oyalarni qamrab olgan mashhur Britaniyalik Doktorlar ishlariga ko‘ra, o‘pka rakini keltirib chiqaradigan eng muhim yagona omil yillar davomida muttasil chekish hisoblanadi. Ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, o‘pka rakining ko‘lami 45 yildan beri chekib keladigan kishilarda 15 yil davomida chekkanlardan 100 barobar ko‘proq uchraydi. Shuningdek, chekishni boshlanishidagi yosh chekishning davomiyligiga kuchli ta’sir qilganligi sababli erta boshlash ham erkak ham ayol chekuvchilarda o‘pka rakini keltirib chiqarishi muqarrardir. O‘pka rakiga chekish davomiyligining muhimligini 50 yoshlarida, ayniqsa 30 yoshlarida chekishni tashlagan kashandalar orasida saraton xavfidagi kuchli qisqarishni ko‘rsatadigan keyingi izlanishlar yanada qo‘llab-quvvatladi. Chekishni tashlagan kishilarga umuman chekmaganlardan ko‘ra bu kasallik ko‘proq xavf solsa-da, ular hamon chekishni davom ettirayotgan kashanda- larga qaraganda anchagina kamroq xavf ostida bo‘ladilar. 247 Aholi o‘rtasida o‘tkazilgan tekshiruvlar shuni aniqladiki, garchi chekish davomiyligi bilan bog‘liq xavfdagi keskin o‘sish kam yoki ko‘p darajada chekuvchilarning har ikkalasi uchun ham hamon ahamiyatli bo‘lsa-da, kun davomida chekilgan har bitta sigaret soni o‘pka saratoni natijasiga hissa qo‘shadi. Tutundan tortishning qanchalik chuqurligi, har bir sigaretdan olinadigan puflashlar soni va tutunni o‘pkada qancha vaqt davomida tutib turish ham o‘pka saratonini kelib chiqishiga hissa qo‘shadi. O‘pka saratoni neoplastik kasallikning bir qancha alohida gistalogik shakllarini o‘zida ifodalaydigan tushuncha hisoblanadi. Epidemiologik tekshi- ruvlar chekishning shilliq hujayra o‘smasi, adenokarsenoma, katta hujayra karsinomasi, kichik hujayraning farqlanmas karsinomasi kabilarni o‘z ichiga oladigan barcha asosiy turlari bilan bog‘liqligini aniqladi. O‘pka rakining har bitta turida kelib chiqish xavfining dozasiga qarab ortishi ham ifodalangan (ya’ni, o‘ta kashandalarda o‘rtacha miqdorda chekuvchilarga qaraganda xavf- ning yuqoriligi). Bu uzoq vaqtlar davomida yig‘ilgan ma’lumotlarga qaramay shunisi hayratlanarliki, ko‘plab chekuvchilar bu xavfli mashg‘ulotda qatnashishda davom etishmoqda: dunyo miqyosida har kuni chekish bilan bog‘liq bo‘lgan o‘pka rakidan qariyb 3000 o‘lim holatlari sodir bo‘lmoqda. Bugungi kunda AQSh da o‘pka saratoni o‘limlarining 90% ini tamaki chekishga bog‘liqligi taxmin qilinadi. O‘pka rakidagi individual tamaki konserogenlarining roliga quyida e’tiboringizni qaratsangiz. 5. Siydik pufagi raki. Garchi bu bog‘liqlik o‘pka rakichalik kuchli bo‘lmasa-da, epidemiologik dalillar chekishning “pastki siydik trakti” ning asosan bachadonda, shuningdek, siydik chiqarish nayi, buyrak jomi va siydik chiqarish kanalida uchraydigan bir qancha saraton turlari bilan bog‘liqligini ta’kidladi. Bu o‘rinlardagi tamakiga aloqador o‘simtalar asosan uroteleyda paydo bo‘ladi va o‘tkazuvchi hujayra karsinomasi yoki shilliq hujayra o‘smasidir. Garchi siydik pufagi raki uchun dozaga qarab reaksiya qilish ko‘lami 248 o‘pka saratoniga qaraganda kamroq darajada bo‘lsa-da, turli xil aholi va etnik guruhlar orasida ahamiyatga molik o‘zgaruvchanlik mavjud bo‘lishiga qaramay, epidemiologik tekshiruvlar kuniga 20 yoki undanda ko‘p sigaret chekadigan erkaklarda 3-5 barobargacha yuqori bo‘lishini ta’kidladladi. Urotekiyda o‘smalarga sababchi bo‘luvchi tutunning takibiy qismlariga ko‘ra, aromatik aminlar eng muhimi hisoblanadi (quyida ko‘ring). 6. Boshqa o‘simtalar. Saraton ustida tadqiqotlar Xalqaro Agentligi chekish va 13 turdagi saraton turlari orasida bog‘liqliklarni sabablari bilan oydinlashtirib berdi (yuqorida nafas olish va siydik chiqarish tizimlaridagi o‘smalar haqida oqidingiz). Xavfning turli tadqiqot guruhlari orasida farq qilishiga qaramay, insoniyat ustida olib borilgan tekshiruvlardan olingan ma’lumotlar chekish va og‘iz bo‘shlig‘i, hiqildoq, burun boshlig‘i, burun-halqum to‘qimalari, qizil-o‘ngach to‘qimalari, me’da osti bezi, yog‘on ichak-to‘g‘ri ichak to‘qimalari va jigar kabi bir-biridan farqli anatomik o‘rinlarda uchraydigan o‘simtalar o‘rtasidagi bog‘lanishni ma’lum qildi. Download 5.6 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|