O‘zbekistоn respublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi z. T. Karabayeva

 
10-BOB 
ODDIY TOKSIKOLOGIYA (ZAHARSHUNOSLIK)
II: TAMAKI 
Tamaki chekuvchilar har kuni tamaki tutunini ichlariga tortganida, 
minglab ksenobiotiklardan (inson tanasiga va tabiatga begona bo‘lgan, sun’iy
modda) tashkil topgan toksik (zaharli) kokteyl tamaki tutuni-ning murakkab 
kimyoviy tarkibi ham chekuvchilarning ichiga kirib boradi. Tabiiyki, chekish 
o‘z ortidan bir necha kasalliklar, jumladan, saratonli va saratonsiz holatlarni ham 
yuzaga keltiradi. Ulardan biri efizemadir. O‘pka saratoniga sabab bo‘luvchi 
tutunning tarkibiy qismiga olimlar ko‘pdan buyon qiziqib kelishgan va asosiy 
e’tibor o‘pka saratonini qo‘zg‘atuvchi va uni rivojlanishini ta’minlaydigan
kanserogen moddalarga qaratilgan.
Tamaki tutuni tarkibidagi asosiy kansеrogenlar tarkibiga polisiklik (ko‘p 
halqali) aromatik ulgevodorod, nitrozaminlar, aromatik aminlar va efir 
organiklari kiradi. Bularga misol tariqasida 1,3-butadienni ko‘rsatish mumkin. 
NNN (nitrozonornikotin) va NNK (nikotindan hosil bo‘lgan nitrozamin keton) 
kabi tamakisimon nitrozaminlar o‘zining kuchli kanserogenlik hususiyatlari 
sababli alohida e’tiborni tortadi. Ularning har ikkisi nikotin nitrozat ioni, ya’ni 
nevrostimulyatorli nikotiana o‘simligidan tayyorlanadi va u chekuvchilarda 
tamakiga o‘rganib qolish odatini hosil qiladi. NNN va NNK kabi boshqa 
tamaki tutuni kanserogenlari ham katalizatsiyalangan bioaktivatsiya orqali 
DNK - buzuvchi metabolitlarni yuzaga keltiradi. DNK ni o‘ziga o‘rgatuvchi 

---

236 
moddalar shu va shu kabi boshqa zararli metabolitlar chekuvchilarning 
o‘pkasidagi o‘sishni tartibga soluvchi genlarning mutatsiyalanish jarayonini 
hosil qiladi.
10.1. Tamaki tarixi 
1492-yilning oktabr oyida Xristofor Kolumbning jamoasi Janubiy 
Amerikaliklar bilan birgalikda tarixiy hodisaga duch keladilar. “Mahalliy aholi”, 
deya yozadi Kolumb, “mevalar, yog‘och nayzalar va g‘alati hid tarqatuvchi 
allaqanday quritilgan barglarni olib kelishdi”. Kolumb jamoasi avvaliga 
barglarga qiziqmagan ersada, ayrim ziyrak jamoadoshlari mahalliy aholi ushbu 
tamaki barglarni ardoqlashini payqashgan va uning sirli xususiyatlari bor 
yo‘qligiga katta qiziqish bildira boshlashgan.
Kolumbning ikkinchi sayohati ishtirokchisi bo‘lmish Ramon Peyn 
Ispaniyaga qaytishi chog‘ida nikotiana daraxtini olib kelish orqali, ba’zida, 
nikotianani Yevopraga tanishtirgan ilk shaxs, deb hisoblanadi. Uning 
qo‘lyozmalarida tamaki o‘simligi va uni qanday qilib qo‘llash (hidlash yoki 
trubka ichiga joylab chekish) haqidagi uzundan-uzoq tafsiltolar o‘rin olgan. 
Ramon Peynning ushbu zararsizdek ko‘ringan tadqiqotlari Yevropa mada-
niyati va tamaki o‘rtasidagi bog‘liqlik, ya’ni keyinchalik millionlab odamlar-
ning hayotiga zomin bo‘lishiga sababchi bo‘ladi.
60
Vaqtlar o‘tishi bilan, suvliklar orqali sayohatga chiquvchi yevropaliklar 
tamaki o‘simligini yetishtirish uchun yaxshiroq iqlim qidirib Afrika, Yaponiya 
va Osiyoga yo‘l oladilar. Biroq tamaki yetishtirish industriyasi u paytlarda 
sekin rivojlangan, chunki tamaki iste’moli dengizchilardan boshqa odamlar 
orasida unchalik keng tarqalmagan edi. Vaqt o‘tishi bilan tamakining tish 
og‘rigi, gijja va boshqa dardlarni davolovchi tibbiy xususiyatlari haqida 
tarqalgan mish-mishlar tufayli tamaki mashhur bo‘lib ketadi. Tamaki yetish-
tirish Virjinya va Karolina kabi Amerika janubidagi koloniyalar iqtisodining 
60
Glynn T et al. The globalization of tobacco use: 21 challenges for the 21st century. CA Canker J Clin. 2010;60:50–61. 

---

237 
asosiy manbasiga aylanadi. Uning qo‘llanilish turlari ham ko‘paya boradi: 
trubka orqali chekish XVII asrda ommalashgan bo‘lsa, XVIII asrda «Hidlash 
asri» va XIX asrda «Sigara asri», deya e’tirof etiladi. 
Qrim urushi davrida Britaniyalik askarlar turklardan tamakini qogozga 
o‘rab chekish uslubini o‘zlashtirib olishadi va ushbu uslub 1881-yilda Jeyms 
Bonsak sigareta yasovchi qurilma ixtiro qilgach yuqori darajada ommalashib 
ketadi. Birinchi yilda Jeyms Dyuk bilan birgalikda Bonsak zavod qurib o‘n 
million dona sigareta ishlab chiqazadi. Besh yildan so‘ng esa, «Amerikan 
Tobakko Company» bir yilda bir milliard dona sigareta ishlab chiqarishga 
muvaffaq bo‘ladi. Ular o‘z sigaretalarini kichkina yog‘och qutilarda sotish-
gan va quti ichida mashhur beysbol o‘yinchilar surati tushirilgan beysbol
kartalari bo‘lgan. Birinchi va Ikkinchi Jahon urushi davrida sigareta-ning
harbiylar orasidagi ommalashuvi uning Yer yuzi bo‘ylab misli ko‘rilmagan
ravishda tarqalishiga olib keladi.
61
Ushbu davrda endi ayollar ham keng 
ko‘lamda chekishni boshlaydilar. Sigaretalarning bu qadar omma-lashuvi
odamlar hayotida sigara, trubka, hidlanadigan va chaynaladigan tamaki barglari
o‘rnini egallaydi (10.1-rasm). 
O‘ziga o‘rgatib qoyuvchi moddaning savdosidan keladigan tushumga 
qo‘yiladigan soliqdan katta foyda ko‘rish mumkinligini anglagan hukumatlar 
uzoq yillar davomida tamaki yetishtiruvchi kompaniyalar bilan muzokaralarda 
qiyinchiliklarga duch kelishgan. “Agarda siz menga tamakidek katta foyda kelti-
ruvchi biror bir yaxshi xislatni ko‘rsatsangiz, men shubhasiz, tamakini darhol
taqiqlab qoyaman”, deya qat’iy farmoyish bilan chiqqan edi Napoleon III.
Bugungi kunda, bir tomondan tamaki savdosiga qo‘yiladigan aksiz 
solig‘i va tariflar borligi paytda, ikkinchi tomondan o‘sha soliqlardan tushadi-
gan mablag‘lar evaziga hukumat tomonidan chekishga qarshi kurashni moliya-
lashtirilishi nizoli holatga sabab bo‘lmoqda. Bu kabi nizolar tamakining 
ko‘pgina davlatlarga soliqsiz yoki noqonuniy kontrabanda yo‘llari bilan 
61
Giovino GA. The tobacco epidemic in the United States. Am J Prev Med. 2007;33(Suppl):S318–26.

---

238 
kirib kelishiga sabab bo‘ladi. Umumiy olib qaraganda esa, dunyoda qo‘llani-
layotgan tajribalarga nazar solinsa, tamakiga qo‘yiladigan soliqning oshirlishi 
haqiqatdan ham yosh iste’molchilarning chekishga o‘rganib qolishini oldini 
oladi. 
Sport musobaqalaridagi sigaretaning reklamasi va yoki sport muso-
baqalarining tamaki ishlab chiqazuvchilar tomonidan moliyalashtirilishining 
kamaytirilishi va tamaki qutisiga joylashtiriladigan ogohlantiruvchi suratlar 
va ogohlantiruvchi yozuvlar ko‘pgina davlatlarda tamaki iste’molining 
qisqarishiga olib keldi. Shu bilan birgalikda, sigareta tutuning atrofdagilarga 
zarari haqidagi yangi dalillar tufayli ommaviy joylarda chekishning taqiqlanishi 
ko‘p davlatlarda tamaki iste’moli so‘nggi o‘n yilliklarda 20-40 % tushishiga 
sabab bo‘ldi. Bundayin o‘sishga qaramay, biroq baribir ko‘pgina davlatlarda 
chekish o‘limga olib keluvchi asosiy sabab emas bo‘lib qolmoqda.