O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus

Idеntiv o’quv mаqsаdlаri.
1.3. 
Orqa miyaning tuzilishini izohlab bera oladi.
1.4. 
Oraliq miya markazlari va ularning funksiyalarini tushuntira oladi.
 
Birinchi sаvоlning bаyоni. 
Katta odamlarda orqa miya oldindan orqaga qarab bir oz yassilangan 45 sm chamasi 
uzunlikdagi chilvirdir. U yuqori tomonda uzunchoq miya bilan tutashadi, pastda belning birinchi 
umurtqasi sathida konus shaklida tugaydi.
Orqa miya ikkita asosiy funksiyani: reflektor funksiya va o‟tkazuvchi yo‟1 funksiyasini 
bajaradi. Orqa miyaga teri yuzasidagi eksteroretseptorlardan, tana bilan qo‟1-oyoqning 
proprioretseptorlaridan va ichki a‟zolarning visseroretseptorlaridan impulslar kelib turadi. Orqa 
miya barcha skelet mushaklarini innervatsiyalaydi. Orqa miya tanadagi barcha rnurakkab harakat 
reaksiyalarini yuzaga chiqarishda qatnashadi. Ulardan ko‟plari orqa miyaning refleklor funksiyani 
bajarish natijasi bo‟lishi mumkin, boshqa reaksiyalar esa, markaziy asab tizimining yuqonroqdagi 
bo‟limlari yuzaga chiqaradigan reflekslar natijasida kelib chiqadi. Bu holda orqa miya faqat 
impulslarni o‟tkazuvchi yo‟1 hisoblanadi. 
Retseptorlardan orqa miyaga keluvchi axborot orqa miyaning orqa va yon qismlaridagi 
ko‟pgina o‟tkazuvchi yo‟llar orqali miya ustunining markazlariga o‟tadi va miyacha hamda katta 
yarim sharlar po‟stlog‟iga yetib boradi. Markaziy asab tizimining yuqoriroqdagi bo‟limlaridan orqa 
miyaga esa impulslar oldingi va yon ustunlarning o‟tkazuvchi yo‟llari orqali keladi; bu asab 
impulslar orqa miyaning oraliq va motor neyronlarini qo‟zg‟atadi yoki tormozlaydi, natijada skelet 
mushaklari va ichki a‟zolarning faoliyati o‟zgaradi. Orqa miyaning o‟tkazuvchi yo‟l funksiyasi 
muhim funksiya bo‟lib, periferik retseptorlardan bosh miyaga va undan effektor a‟zolarga 

---

58 
(mushaklarga, bezlarga, qon tomirlariga) impuls o‟kazishda katta rol o‟ynaydi. 
Orqadagi va oldingi ildizlardan turli asablar o‟tishini fiziologlardan Ch.Bell va B.Majandi 
tajribada aniqlaganlar. Ular orqa miyaning bir tomondagi oldingi ildizlarini qirqib qo‟yganlarida 
o„sha tomondagi qo‟1-oyoq tamomila falaj bo‟lgani holda, sezuvchanlik bekami ko‟st saqlangan. 
Orqadagi ildizlar kesib qo‟yilganda sezuvchanlik yo‟qolgan va shu bilan birga harakat andak 
bo‟lsa-da buzilgan emas. Bu kuzatishlar orqadagi ildizlar sezuvchi ildizlardir, ulardan markazga 
intiluvchi (afferent) tolalar o‟tadi, oldingi ildizlar esa harakatlanuvchi ildizlar bo‟lib, ulardan 
markazdan qochuvchi (efferent) tolalar o‟tadi degan xulosani chiqarishga asos bo‟ldi. 
Orqa miyaning ko‟ndalang kesimiga qarasak, bir-biridan katta farq qiladigan turli rangdagi 
ikki qavatni: kul rang va oq moddani ko‟ramiz. Kul rang modda o‟rtada bo‟lib, shaklan kapalakka 
o‟xshaydi; kul rang moddaning atrofida oq modda joylashgan bo‟ladi. Kul rang moddaning oldingi 
«qanotlari» oldingi shoxlar, orqadagi qanotlari esa orqadagi shoxlar deb ataladi. Oldingi 
shoxlardan-orqa miyaning oldingi ildizlari, orqadagi shoxlardan esa orqadagi ildizlari boshlanadi. 
Kul rang modda-asosan asab hujayralarining tanasi (soma) dan iborat bo‟lsa, oq modda 
asosan o‟siqlardan, ya‟ni asab tolalaridan tuzilgandir. Bu tolalarning ayrim tutamlari turli 
funksiyalarni o‟taydi, shunga ko‟ra, ularni uch guruhga bo‟lishi mumkin: 1) yuqoriga ko‟tariluvchi 
yoki markazga intiluvchi yo‟llar (afferent tolalar). Bu tolatar orqali qo‟zg‟alish tanamizning turli 
qismlaridan bosh miyaga yetib boradi; 2) Pastga tushuvchi yoki markazdan qochuvchi yo‟llar 
(efferent tolalar), Bu yo‟llar orqali quzg‟alish bosh miyadan periferiyaga o‟tadi; 3) bir to‟da kalta 
tolalar; ular orqa miyaning ikki-uch segmentidan o‟tib, ularni bir-biri bilan bog‟laydi. 
Bundan tashqari, ba‘zi asab tolalar orqa miyaning birinchi yarmidan ikkinchi yanuiga o‘tadi 
va uning ikkala yarmini bir-biri bilan birlashtiradi. Shunday qilib, orqa miyaning asosiy 
tunksiyalaridan biri -qo’zg’alishni o’kazishdir. Orqa miya qirqib qo‘yilsa, bu muhim funksiya 
buzilib, bir qancha jiddiy o‘zgarishlar kelib chiqadi. 
Orqa miyaning ikkinchi asosiy funksiyasi uning reflektor faoliyatidir. Spinal baqaning 
reflekslari bilan tanishganimizda buni ko‘rgan edik. Muhim funksiyalarning reflektor markazlari 
orqa miyada joylashgan. Masalan, orqa miyaning bo‘yin bo‘limida - qo‘1, ko‘krak, orqa va qorin 
mushaklarning markazlari; bel bo‘limida - oyoq mushaklarning markazlari, dumg‘aza bo‘limida - 
siydik chiqarish, defekatsiya va jinsiy faoliyat markazlari bor. 
Ter chiqarish markazlari, shuningdek tomirlarni torayliruvchi va kengaytiruvchi markazlar 
ham orqa miyadadir. Biroq, markazning qayerda joylashganligini aniq bilish klinika uchun juda 
katta ahamiyatga egadir, chunki muayyan mushaklar guruhi faoliyatining buzulganligini tekshirib, 
orqa miyaning qaysi bo‘limi zararlanganligini yoki qaysi bo‘liniinmg funksiyasi buzilganligini bilsa 
bo‘ladi. 
Ayrim reflekstlarning reflektor yoylari orqa miyaning qatiyan muayyan qismlaridan o‘tadi. 
Shunday qilib, retseptorda kelib chiqqan qo‘zg‘alish markazga inliluvchi asab orqali orqa miyaning 
muayyan qismiga boradi.