O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus

Katta yarim sharlar po’stlog’ining hujayra tuzilishi (sitoarxitektonikasi) 
Po‘stloqning molekular tuzilish xususiyati shuki, asab hujayralari ustma-ust bir necha qavat 
bo‘lib yotadi. 
Miya po‘stlog‘idagi hujayralar joylashishi va shakliga qarab 6 qavat, ba‘zi qismlarda undan 
ham ko‘p (ensada 9 qavat) bo‘ladi. 
Miya po‘stlogi mikruskopda tekshirilganda, undagi asab hujayralavi quyidagi tartibda 
joylashganligi aniqlangan. 
Molekular qavat degan 1 qavvatda asab hujayralari kam bo‘lib, u asosan asab tolalarning 
chigalidan tashkil topgan. 
II qavat - mikroskopik preparatlarda yumaloq, uchburchag va ko‗p burchak donalar 
shaklidagi mayda (diametri 4-8 mk) hujayralar qalin joylashganidan tashqi donador qavat deb 
ataladi. 
III qavat - dasllabki ikki qavatga nisbatan qalinroq bo‘lib, unda katta-kichik piramidasimon 
neyronlar mavjud. 
IV qavat - ichki ilonador qavat deb ataladi. Ikkinchi qavat kabi, hu qavvat ham mayda 
hujayralardan tuzilgan. Voyaga yeigan organizm katta yarim sharlar po‟stlog‘ining ba‘zi qismlarida 
bu qavat bo‘lmasligi mumkin, masalan, yarim sharlar po‘stlog‘ining motor (harakat) zonasida bu 
qavat yo‘q. 
V qavat - bosning katta piramidal hujayralaridan iborat. Bu hujayralarning yuqori qismidan 
yo‘g‘on o‘siq-dendrit chiqib, po‘stloqning yuza qavatlarida ko‘p marta shoxlaydi. Ikkinchi uzun 
o‘siq-akson kalta piramidal hujayralardan oq modda ichiga kirib, po‘stloq ostidagi yadrolarga yoki 
orqa miyaga yo‘l oladi. 
VI qavat - multiform qavat bo‘lib, uchburchak va dugsimon hujayralardan iborat. 
Katta yarim sharlar po’stlog’ining neyronlari va mintaqalari. Miya po‘stlog‘ining turli 
qiamlarida joylashgan neyronlaniing funksiyasiga ko‘ra, po‘stloq sathi uchta mintaqaga bo‘linadi: 
sensor (sezish), motor (harakat) va assotsiativ mintaqalar. 

---

65 
Afferent yo‘llarning uchinchi neyronlaridan chiqadigan aksonlar qaysi neyroniarda tugasa, 
o‘sha neyronlar birinchi guruhga kiradi. Bu ncyronlar ko‘ruv do‘mboqlarining yadrolaridan katta 
yarim shariar po‘stlog‘iga keluvchi afferent impulslarni qabul qilgani uichun sensor neyronlar deb 
ataladi. Sezish (sensor) miniaqalarda joylashgan neyronlar to‘plami odam tanasining barcha sezish 
a‘zolarining oliy markazi hisoblanadi. Bu markazlar teri, ko‘rish, eshitish, hid va ta‘m bilish kabi 
sezgi a‘zolarining retseptorlaridan impulslar qabul qiladi. Asosan yulduzsimon neyronlar shunday 
funksiyani o‘taydi, bunday neyronlar po‘stloq sensor sohalarining III va IV qavatlartda ayniqsa 
ko‘p. 
Afferent neyronlaming uchinchi neyntnlari talamus yadrolari va unga taqalib turgan 
tuzilmalar orqali po‘stloqga o‘tib ketadi. Yarim sharlar po‘stlog‘ining asosan afferent impulslar 
ketadigan qismlarini l.P.Pavtov analizatorlarning markaziy bo‘limlari deb atagan. Ko‘pgina 
analizatorlarning, masalan, teri, bo‘g‘im-mushak (kinestetik), visscral analtzatorlarning markaziy 
bo‘lirnlari, ya‘ni miya po‘stlog‘idagi vakilligi bir-birini qoplaydi. Analizatorlarning markaziy 
bo‘limlari joylashgan po‘stloq sohalarini katta yarim sharlar po‘stloqning sensor mintaqalari deb 
atash rasm bo‘lgan. Bu mintaqalar periferik retseptor maydonlarning yarim sharlar po‘stlog‘idagi 
funksiyasidan iborat. Shu sababli ularni proyeksion mintaqalar ham deyitadi. 
Bosh miya katta yarim sharlari po‘stlog‘ini juda ko‘p olimlar tekshirib, miya po‘stlog‘ida 
ta‘sirni qabul qilib olish, harakat va asostiatiiv funksiyalar bajarilishini aniqlanganlar. Hayvonlarda 
bosh miya po‘stlog‘i ayrim qismlarini olib tashlash va shartli refleks usuli bilan olingan ilmiy 
ma‘lumotlar natijasida miya po‘stlog‘ida tashqi dunyodagi ta‘sirotlami qahul qilnvchi va 
organizmdagi turli funksiyalarning asab markazlari joylashganligi isbotlangan. 
Miya po‘stlog‘ida asab markazlari juda ko‘p bo‘lib, ular morfologik, fiziologik jihatdan bir-
biridan farq qiladi. Masalan, uning ensa qismida (17, 18, 19, 20, 21, 22 maydonlar) ko‘rish 
ta‘sirlarini qabul qiladigan ko’rish markazi joylashgan. Chakka mintaqasida (41, 42 tnaydonlar) 
Kortiyev a‘zodan kelayotgan ta‘sirni qabul qiluvchi eshitish markazi, oldingi markaziy pushtada