O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus

Markaziy tormozlanish hodisasini I.M.Sechenov 1862 yilda kashf eigan. Uning asosiy 

---

53 
tajribasi quyidagicha edi. Baqa bosh miyasi ko‘ruv do‘mboqlari sohasidan tilinib, kalla yarim 
sharlari olih tashlanadi. Shundan so‘ng baqaning keyingi oyoqlarini sulfal kisloia eritmasiga botirib, 
shu oyoqlarni tortib olish refleksining vaqti o‘lchanadi (Tyurk usuli). Ko‘ruv do‘mboqlarining 
qirqilgan joyiga osh tuzi krislali qo‘yilsa, yoki miyaning shu sohasiga kuchsiz elektr toki bilan ta‘sir 
etilsa, refleks vaqti keskin darajada uzayib ketadi. Shu dalillarga asoslanib, I.M.Sechenov baqa bosh 
miyasining talamus sohasida orqa miya reflekslarini tormozlovchi asab markazlari bor, degan 
yuksak xulosaga keldi. 
Tormozlanish hodisasi markaziy asab tizimidagi barcha bo‘limlar faoliyatida muhim rol 
o‘ynashini ingliz olimi Ch.S.Sherrington va rus olimlari N.Ye.Vvedenskiy va A.A.Uxtomskiy 
hamda amerika olimlari Jordj Ekkls va D.Purpura ko‘rsatib berishdi. 
Asab markazi juda tez charchashligi bilan asab tolasidan farq qiladi. Ma‘lumki, asab tolasi 
deyarli charchamaydi. Markazga intiluvchi asabning bir qadar uzoq ta‘sirlanishi tufayli reflektor 
jarayon sekin-asta susayadi, keyinchalik esa tamomila to‘xtaydi. N.Ye.Vvedenskiy matkazga 
intiluvchi asabni ta‘sirlab, ta‘sirot boshlanganidan 10-40 soniya keyin refleks jarayonining 
susayganligini va tamomila to‘xtab qolganligini ko‘rgan. Ayni vaqtda u markazga inliluvchi qo‘shni 
asabni ta‘sirlab, refleks paydo bo‘lishini kuzatgan. Bu kuzatish xuddi markaziy asab tizimining 
charchashini ko‘rsatdi. Markazga intiluvchi asabni ta‘sirlab, refleks yo‘qotilsa, so‘ngra markazdan 
qochuvchi asab ta‘sirlansa, mushak qisqarish bilan javob beradi. Bu tajriba charchashning xuddi 
markaziy asab tizimida boshlanganligidan guvohlik beradi. 
Refleklor jaiayonlari ularni yozaga chiqargan ta‘sirot to‘xtashi bilan bir vaqtda tamom 
bo‘lmay, orada bir muncha uzun davr o‘tadi. Bu hodisa reflektor ta’sirot qoldig’i deb ataladi. 
Ta‘sirot qancha kuchli bo‘lib, retseptorlarga qancha uzoq ta‘sir etgan bo‘lsa, reflektor ta‘sirot 
qoldig‘i o‘shancha uzun bo‘ladi. 
Ta‘sirot qoldig‘ining uzoq davom etishi reflektor markazning berk neyron zanjirlarida asab