O’zbеkistоn rеspublikаsi оliy vа o’rtа mахsus

impulslarining aylanib yurishi (sirkulatsiyasi) ga bog‘liq deyishadi. Neyronlar shu tariqa 
ulanganda birining qo‘zg‘alishi ikkinchisiga (yoki boshqalariga) o‘tadi, aksonlarning tarmoqlari 
orqali esa yana asab hujayrasiga qaytib keladi va h.k.z. Shunday halqa bog‘lanishlar burligi tufayli, 
sinapslardan biri charchamaguncha yoki tormozlovchi impuls kelib neyronlar faolligi 
to‘xtamaguncha qo‘zg‘alish asab markazida uzoq aylanib yurishi mumkin. 
 
Muhоkаmа uchun sаvоllаr: 
1. Asab markazlari deb nimaga aytiladi? 
2. Refleksning chin yoki markaziy vaqti deb nimaga aytiladi? 
3. Markaziy tormozlanish qachon va kim tomondan kashf etilgan? 
 
5-sаvоl bo’yichа dаrs mаqsаdi: talabalarga markaziy asab tizimining uygunlashtiruvchi 
ahamiyati hаqidа mа‘lumоt bеrish. 
Idеntiv o’quv mаqsаdlаri.  
1.1. Markaziy asab tizimining uygunlashtiruvchi ahamiyati izohlab bera oladi.
1.2. Divergensiua va konvergensiya hodisalarini tushuntirib bera oladi.
Beshinchi sаvоl bаyоni. 
Organizmning butun xilma-xil faoliyati, ozgarib turadigan va turli kombinatsiyalarida 
ko‘rinadigan barcha reflektor harakatlar odamning jismoniy mehnat jarayonida qiladigan juda nozik 
harakatlari faqat markaziy asab tizimining uyg‘unlashtiruvchi (koordinatsiya qiluvchi) faoliyati 
tufayligina yuzaga chiqishi mumkin. 
Refleklor yoyni ko‘zdan kechirganimizda ikki neyronli va uch neyronli yoy sxemasi bilan 
tanishdik. Butun organizmda ham qo‘zg‘algan asab hujayrasi qaysi neyronga bog‘langan bo‘lsa, 
qo‘zg‘alish o‘sha neyronga o‘tadi va shunday qilib, xuddi zanjirdan yurgandek mushakga yetib 
boradi deb o‘ylasa, bo‘lar edi. Haqiqatan ham bir reflektor reaksiya markaziy asab tizimining 
g‘oyatda murakkab reaksiyasi hisoblanadi. Har bir ayrim paytda organizmga ko‘p va xilma-xil 
ta‘sirotlar kelib turadi. Markaziy asab tizimining uyg‘unlantiruvchi ahamiyati shundan iborat: 

---

54 
organizm bu ta‘sirotlarga javoban shu xildagi refleksni yuzaga chiqaradiki, bu refleks muayyan 
paytda organizmning u yashab turgan sharoit bilan muvozanatga kelishini ta‘minlaydi. Ana shu 
javob reaksiyalari vaqtida butun organizmdagi ayrim a‘zolar yoki a‘zo tizimlari bir-biri bilan 
bog‘langan qismlar sifatida baravar va ketma-ket birgalashib ishlaydi. 
Shunday qilib, uyg‘unlik mushak harakatlarining aniq bajarilishini ta‘mtnlaydi, turli tashqi 
vaziyatlarga moslashgan reflektor reaksiyalarini yuzaga chiqaradi, bu reflektor reaksiyalar 
harakatlantiruvchi, sekretor, tomir va boshqa komponentlardan tarkib topadi. 
Organizmning- harakat qilishdek uyg‘unlashgan faoliyati shuncha bog‘liqki, organizm biror 
ta‘sirotga javoban ham mushaklarini yoki qanday bo‘lmasin mushaklarni emas, balki qatiyan 
ma‘lum mushaklar guruxini qisqartiradi. Organizm shu tariqa harakat qilganda yurak-tomir tizimi, 
nafas a‘zolari va boshqa tizimlarning faoliyati o‘zgaradi. Ana shu jarayonlarning hammasi harakat 
reaksiyasini yuzaga chiqarish uchun eng yangi sharoit tug‘diradi. 
Murakkab ravishda uyg‘unlashgan harakatning yuzaga chiqishida po‘stloq ostidagi 
tuzilmalar (orqa miya, uzunchoq miya, miyacha va shu kabilar) gina emas, balki bosh miya 
po‘stlog‘i ham qatnashadi. Masalan, jismoniy mehnat jarayonida qilinadigan harakatlarni yoki 
sportchi qiladigan harakatlarni uyg‘unlashlirishda va shunga o‘xshashlarda bosh miya 
po‘silog‘ining shartli reflektor faoliyati ayniqsa katta ahamitga egadir. Gap shundaki, harakatlarning 
juda ko‘p shakllari shartli refleklor harakatlardan iborat, harakatlarning kichik bir guruhigina 
nasldan qolgan, ya‘ni shartsiz reflcktor harakatdan iboratdir. 
Markaziy asab tizimida qo‘zg‘alish va tormozlanish jarayonlari uzluksiz ravishda bir-biriga 
ta‘sir etib turadi, shunga ko‘ra g‘oyatda murakkab, uyg‘un harakallar refleks yo‘li bilan yuzaga 
chiqadi. 
Har qanday bo‘g‘im ikki guruh mushaklar borligi tufayli harakatlana oladi. Bu mushaklar 
bo‘g‘imdan oshib o‘tgan bo‘ladi va qisqarganda harakatni yuzaga chiqaradi. Bu jufl mushaklar 
yordami bilan faqat bukiladigan va yoziladigan eng oddiy bo‘g‘imni olaylik. Shu mushaklardan biri 
qisqarib, bo‘g‘imni bukadi, ikkinchisi qisqarib yozadi. 
Qu‘1-oyoq bukilganda bukuvchi mushak qisqarib, ayni vaqtda yozuvthi mushakni tortib 
cho‘zadi, deb o‘ylasa bo‘lar edi. Ammo yozuvchi mushakning payi suyakdan ajralib qo‘yilsa, 
yozuvchi mushakning baribir bo‘shashishi tekshirishlarda ma‘lum bo‘lgan. Bu tajriba markaziy 
asab turli funksiyalarini o‘taydigan mushaklar (bu misolda bukuvchi va yozuvchi mushaklar) bilan 
bog‘langan qismlarida qo‘zg‘alish jarayoni ham, tormozlanish jarayoni ham yoz beradi, degan 
g‘oyani tasdiqladi. Qo‘l-oyoq bukilganda yozuvchi mushaklar markazida qo‘zg‘alish kelib chiqadi, 
lekin shu bilan bir vaqtda yozuvchi mushaklar markazida tormozlanish jarayoni ro‘y beradi. 
Bir qo‘l yoki oyoqdagi mushaklarning markazlari o‘rtasidagina cmas, qarama-qarshi ikki 
qo‘1-oyoqdagi mushaklarnmg markazlari o‘rtasida ham muayyan o‘zaro munosabatlar bor. Odam 
yurganda goh bir oyog‘i, goh ikkinchi oyog‘i bukiladi: ayni vaqtda bir tizza bukilib, ikkinchi tizza 
esa yozilgan deyaylik, shunga ko‘ra, chap oyoqni bukuvchi mushaklarining markazi qo‘zg‘alish 
holatida bo‘ladi, yozuvchi mushaklarning markazi csa tormozlangan bo‘ladi. Qarama-qarshi 
tomonda teskari hodisa ko‘riladi; o‘ng oyoqni yozuvchi mushaklarning markazi qo‘zg‘alib, 
bukuvchi mushaklarning markazi tormozlangan bo‘ladi. 
N.Ye.Vvedenskiy kashf etgan shunday bir-biriga bog‘liq retsiprok yoki payvasta 
innervatsiya tufayligina yurish mumkin bo‘ladi. Bunda oyoqlarning tegishli markazlarida 
bo‘ladigan o‘zaro munosabatlar 113-rasmda ko‘rsatilgan. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

55 
 
 
 
 
 
Yuqorida tasvir elilgan bir-biriga bog‘liq innervatsiya barqaror va doimiy bir narsa emas. 
Bosh miya ta‘sirida bu munosabatlar sharoitga qarab o‘zgarishi mumkin. Odam zarur topganda 
ikkala oyog‘ini bir vaqtda bukishi, sakrashi mumkin va h.k.z. 
Bosh miya shartli reflekslar asosida ishlash yo‘li bilan mavjud nisbatlarni o‘zgartira, ya‘ni 
turli kombinalsiyalar barpo eta oladi, odamning jismoniy mashqlarda murakkab harakatlarni qilishi 
yoki suzishdan, akrobatik mashqlarda va shu kabilarda tegishli harakatlarni bajarishi bosh miyaning 
shu qobiliyatiga bog‘liq. 
Shunday qilib, uyg‘unlashgan murakkab harakailar yuzaga chiqishi uchun markaziy asab 
tizimining hamma bo‘limiari kelishib ishlashi keiak. Bosh miya po‘stlog‘i esa ana shu 
bo‘limlarning kelishib ishlashini ta‘minlaydi. 
Divergensiya (tarqalish). Xilma-xil retseptorlar bilan bog‘liq bo‘lgan afferent neyronlar orqa 
miyaga kirib turli tarmoqlarga tarqaladi, ya‘ni axborot yetkazuvchi yo‘llarni hosil qiladi. 
Divergensija tufayli afferent axborot bir vaqtning o‘zida matkaziy asab tizimining turli qismlariga 
yetib boradi. Nafaqat afferent neyronlarning aksoni, balki oraliq (assotsiativ) neyronlarning 
aksonlari ham kollateral hosil qiladi. Natijada markaziy asab tizimining jarayonlari - qo‘zg‘alish 
yoki tormozlanishning tarqaladigan yo‘llari kengayadi. Bu holat markaziy asab tizimida tarqalishi 
(irradiatsiyasi) uchun asos yaratadi. 
Efferent yo‘llar ham divergensiyaga uchraydi. Masalan, bitta harakatlantiruvchi neyron 
aksoni 10-15 dan 1500-2000 gacha shoxchalar hosil qiladi, ana shu miqdordagi mushak tolalarini 
innervatsiya qiladi.