O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta`lim

U aniqlash mumkin: 

U = U
2
 – U
1
(3.3) 
bu yerda: U
1
– sistemaning oldingi va U
2
– keyingi ichi energiyasi. 
3.3 ifodaga ko„ra jarayon natijasida sistemaning ichki energiyasi ortsa, ichki 
energiyaning o„zgarishi musbat bo„ladi, ichki energiya kamayganda uning 
o„zgarishi manfiy bo„ladi. 
Termodinamika birinchi qonunining matematik ifodasi asosida ichki 
energiyaning o„zgarishiga quyidagicha ta‟rif berish mumkin: biror jarayon 
natijasida sistema ichki energiyasining o„zgarishi sistemaga berilgan issiqlik 
miqdoridan sistemaning tashqi kuchlarga nisbatan bajargan ishining ayirmasiga 
teng: 

U = Q – A 

---

53 
Gazning kengayish jarayonida bajarilgan ish bosim va hajm ko„paytmasiga 
teng: 
A = PV yoki dA = PdV + VdP 
U holda termodinamika birinchi qonunining matematik ifodasi quyidagi 
ko„rinishga keladi: 
dQ = dU + dA = dU + PdV + VdP 
(3.4) 
bu yerda: PdV – sistemaning tashqi bosimga nisbatan bajargan elementar 
ishi (kengayish ishi), VdP – boshqa barcha turdagi elementar ishlarning (magnit, 
elektr va boshqa) yig„indisi. Kimyoviy termodinamikada faqat kengayish ishi 
hisobga olinadi, boshqa ishlar no„lga teng deb qabul qilinadi. Shuning uchun: 
dA = pdV 
dQ = dU + dA = dU + PdV (3.5) 
Aylanma jarayonlarda ichkin energiyaning o„zgarishi no„lga teng dU = 0, u 
holda: 
dQ = dA = PdV (3.6) 
Demak, aylanma jarayonda sistemaga berilgan issiqlik miqdori faqat ishga 
sarflanadi. 
Izoxor jarayonlarda dV = 0, dA = 0, u holda: 
dQ = dU 
Demak izoxor jarayonda sistema tashqi kuchlarga nisbatan ish bajarmaydi, 
berilgan issiqlik faqat sistema ichki energiyasining o„zgarishiga sarf bo„ladi.
Ideal gazlar uchun 1 mol gazning ichki energiyasi gazning hajmiga ham, 
bosimiga ham bog„liq emas, faqat temperaturaga bog„liq. Ideal gazning holat 
tenglamasini PV = nRT ni hisobga olgan holda izotermik jarayonlarda 1 mol gaz 
uchun: 
∫ ∫ ∫
hosil bo„ladi. Agar 
ekanligini nazarda tutsak quyidagi tengliklar kelib chiqadi: 

---

54 
(3.5) tenglamani biroz boshqacha shaklda ifodalansa: 
Qavs ichdagi kattaliklarni H ga teng deb qabul qilinsa: 
hamda
Termodinamikada N ni entalpiya deb ataladi va ichki energiya bilan bir 
qatorda keng ishlatiladi. Entalpiya – izobar holatda mavjud bo„lgan sistemaning 
energiyasidir. Entalpiyaning qiymati ichki energiya U va potensial energiya PV 
ning yig„indisiga teng: 
Entalpiya xuddi ichki energiya kabi holat funksiyasidir, 3.9 tenglamaning 
o„ng tomonidagi U, P va V kattaliklar sistemaning xossalaridir. Etpalpiya 
o„zgarishi 

H = H
2 
- H
1
jarayonning borish yo„liga bog„liq emas, faqat 
sistemaning dastlabki va oxirgi holatiga bog„liq. Ertalpiya kimyoda alohida 
ahamiyatga ega, chunki kimyoviy reaksiyalarda issiqlikning uzatilishi ko„pinchi 
o„zgarmas bosimda sodir bo„ladi. Shuning uchun kimyoviy jarayonlarda H ni 
bilish U ni bilishdan muhimroq, chunki U sistema hajmini o„zgarishiga sarflangan 
energiyani hisobga olmaydi. Gazlar uchun H i U larning farqi suyuqlik va qattiq 
moddalarga nisbatan ko„proq, chunki keyingi moddalar temperatura o„zgarganda 
hajmini kam o„zgartiradi. Entalpiya holat funksiyasi bo„lganligi uchun, ΔN – 
uning to„liq differensiali. Huddi ichki energiya singari termodinamikada 
entalpiyaning mutloq qiymati emas, balki uning jarayon natijasida o„zgarishi ΔN 
hisobga olinadi. ΔN ham ΔU kabi Dj/mol birligida o„lchanadi, agar jarayon sodir 
bo„lganda entalpiya ortsa, musbat deb qabul qilinadi. 
3.4. Issiqlik va ish. 
Energiyani tashqi muhitga uzatilishi va aksincha energiya olish issiqlik (Q) 
va ish (W) ko„rinishida amalga oshiriladi.
Issiqlikning mohiyatini tushinish uchun issiqlik o„tkazuvchi to„siq bilan 
ajratilgan ikkita qismga bo„lingan idishni tasavvur qilamiz. Idishning ikkala 
qismida gaz joylashgan, gazning molekulalari betartib harakatlanadi (3.6 rasm). 

---

55 
3.6 rasm. Gaz joylashgan ikki 
qismdan iborat idish. 
Idishning 
chap 
qismidagi 
gazning tempertarasi T