O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta`lim

2
→ 2NOCl uch molekulyar, lekin ikki bosqichda sodir 
bo„ladi: a) NO + Cl
2
 → NOCl
2
, b) NOCl
2
 + NO → 2NOCl. Brinchi bosqich juda 
tez boradi va beqaror birikma NOC1
2
hosil bo„ladi. Ikkinchi bosqich sekin sodir 
bo„ladi. Agar bosqichli reaksiyalarda bosqichlarning tezliklari keskin farq qilsa, 
reaksiyaning umumiy tezligi va tartibi eng sekin boruvchi bosqich bilan 
belgilanadi. Ushbu reaksiya ikkinchi tartibli reaksiyadir. 
Yana bir misol: 
6FeC1
2 
+ KC1O
3 
+ 6HC1 → 6FeC1
3 
+ KC1 + 3H
2
O 
Bu reaksiyaga kirishuvchi moddalarning stexemetrik koeffitsientlar yig„indisi 13 
ga teng. Bu murakkab va bosqichli reaksiya uchinchi tartibli reaksiya hisoblanadi. 
Statistik sharoitdagi reaksiyalar kinetik tenglamalarini ko„rib chiqamiz. 
No‘linchi tartibli reaksiyalarning kinetik tenglamasini (10.1) va (10.2) 
ifodalarni birlashtirib, k ni k
0
(no„linchi tartibli reaksiyaning tezlik konstantasi)ga 
almashtirib hosil qilish mumkin: 
[ ]
Tenglikni integrallash quyidagi tenglamani hosil qiladi: 
[ ]
[ ]
Demak, no„linchi tartibli reaksiya uchun yarim o„zgarish davri moddaning 
dastlabki miqdoriga proporsional. 
Birinchi tartibli reaksiyaning tezligi: 
[ ]
[ ]
Tenglamani o„zgaruvchilarga bo„lib, integrallaymiz: 
[ ]
[ ]
[ ]
moddaning
vaqtdagi konsentratsiyasi 
[ ]
, 
vaqtdagi konsentratsiyasi 
[ ]
, 
reaksiya boshlanmagan vaqtdagi konsentratsiyasi 
[ ]
. 
[ ]
[ ]
[ ] [ ]

---

173 
– birinchi tartibli reaksiyaning tezlik konstantasi. Tezlik konstantasining o„lchov 
birligi tezlikning o„lchov birligini konsentratsiyaning o„lchov birligiga nisbatiga 
teng, shuning uchun uni o„lchov birligi s
-1
(yoki min
-1
).
Ikkinchi tartibli reaksiyaning tezligi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 
[ ]
[ ]
Agar reaksiyaga kirishuvchi moddalarning boshlang„ich konsentratsiyalari 
turlicha bo„lsa, ikkinchi tartibli reaksiyaning tezlik konstantasini (10.7) ifodani 
integrallash orqali topiladi: 
[ ]
[ ]
Ikkinchi tartibli reaksiyaning yarim o„zgarish davri reaksiyaga kirishuvchi 
moddalarning boshlang„ich konsentratsiyasiga teskari proporsional. Boshlang„ich 
konsentratsiya qancha katta bo„lsa, uning yarmi shuncha kam vaqt ichida sarf 
bo„ladi. 
Uchinchi tartibli reaksiyalarning tezligi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: 
[ ]
O„zgaruvchilarni bo„lib, tenglamani integrallagandan so„ng: 
,
[ ]
[ ]
-
(10.13) tenglama uchinchi tartibli reaksiyalarning kinetik tenglamasi 
hisoblanadi. Bunday reaksiyalar juda kam uchraydi. Uglerod (II)-oksidini yonish 
reaksiyasi misol bo„lishi mumkin: 2SO + O
2
 → 2SO
2
.
Misol.
Quyidagi umumiy reaksiya aA + bB → maxsulot uchun reagentlarning 
berilgan boshlachg„ich konsentratsiyasi uchun boshlanhich reakitsiya tezligi 
tajribada topildi: 
[A], M 
[B], M 
Tezlik, M/s 
1,44 
0,35 
5,37 · 10
-3 
1,44 
0,70 
2,15 · 10
-2
2,89 
0,35 
2,69 · 10
-3
Reaksiya tezligining konsentratsiyaga bog„liqligi quyidagicha yoziladi deb qabul 
qilab: 
[ ]
[ ]

---

174 
n, m va k larning qiymatini toping.
Yechish: 
So„ralgan kattaliklarni topish taktikasi shundan iborat bo„ladiki, turli sonlar 
to„plamini qo„llagan holda tezlik qonunining ikkita ifodasi yoziladi. Sonlar 
to„plami shunday tanlanadiki, bir moddaning konsentratsiyasi o„zgarmas bo„lishi 
kerak. Keyin ifodalarning nisbati olinadi. Berilgan kattaliklardan foydalangan 
holda quyidagi ikkita tenglamani yozamiz: 
Birinchi tenglamani ikkinchisiga bo„lganda hosil bo„ladi: 
Qisqartirishlardan so„ng: 
Bu tenglikdan 
ekanligi aniqlandi. 
Xuddi shunga o„xshab birinchi va uchinchi tajribaviy qiymatlar to„plamidan 
foydalangan holda ikkinchi modda bo„yichp reaksiya tartibini aniqlaymiz: 
Teglamalarning nisbatlari: 
Qisqartirishlardan so„ng: 
Bu tenglikdan 
ekanligi aniqlandi. 
Nihoyat tezlik konstantasini aniqlash uchun tezlik qonuni ifodasiga hohlagan 
sonlar to„plamini qo„yish mumkin: 
Bundan:

---

175 
Ikkinchi va uchinchi sonlar tshplamini qo„yilganda ham tezlik konstantasining 
qiymati o„zgarmaydi. 
10.3. Reaksiya tartibini aniqlash usullari. 
Reaksiya tartibina aniqlash uchun bir necha eksperimental usullar mavjud: 
molekulyar tenglamalarga muvofiq kelish usuli, Vant-Goff usuli, yarim o„zgarish 
vaqti usuli, izolyasiyalash usuli va boshqalar.