O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta`lim

Qaytar reaksiyalar. Bir vaqtda ikkita yo„nalishda (to„g„ri va teskari) 
boradigan qaytar reaksiyalar va ular uchnu massalar ta‟siri qonuni 5-mavzu 
doirasida muxokama qilindi. Bunday monomolekulyar reaksiyalarni quyidagi 
sxema bilan ifodalash mumkin: 
. Bunday reaksiyaning umumiy tezligi: 
[ ]
[ ]
[ ]
bu yerda: 
– to„g„ri va 
– teskari reaksiyalarning tezlik konstantalari. 
Bimolkulyar qaytar reaksiyalar sxemasi:
Bunday reaksiyalarning tezligi: 
bu yerda: a, b, c, d – reaksiya uchun olingan moddalarning dastlabki 
konsentratsiyalari; x – reaksiyaga kirishgan modda konsentratsiyasi.
Parallel (yonma-yon boradigan) reaksiyalar. Bir vaqtning o„zida ikki yoki 
undan ortiq yo„nalishda reaksiyaga kirishsa parallel reaksiyalar deyiladi. 
Bertole tuzini parchalanishi, fenolni nitrolanishi kabi reaksiyalar misol 
bo„ladi: 
o-nitrofenol 
C
6
H
5
OH + HNO
3
m-nitrofenol 
+ H
2
O 
p-nitrofenol 

---

180 
Murakkab reaksiyalardagi oddiy reaksiyalar yonma-yon borayotgan bo„lsa, 
bu murakkab reaksiyalarning umumiy tezligi oddiy reaksiyalar tezliklarining 
algebraik yig„indisiga teng. 
Bu xil reaksiyalarni sxematik ravishda quyidagicha ifodalanadi:
k
1
B 
A
k
2
C 
A moddaning dastlabki miqdori a mol bo„lib, 
vaqt ichida x
1
mol B modda va x
2
mol C modda hosil bo„lgan bo„lsa, olingan moddaning dastlabki miqdoridan x
1
+ 
x
2
= x moli reaksiyaga kirishgan bo„ladi. Natijada 
vaqtdan keyin A moddadan (a-
x) mol qoladi. U holda B moddaning hosil bo„lish tezligi:
C moddaning hosil bo„lish tezligi: 
A moddaning reaksiyaga kirishish tezligi bu ikki tezliklarning yig„indisiga teng: 
yoki 
(10.34) tenglama integrallansa: 
kelib chiqadi. Bu tenglamaning oddiy monomolekulyar reaksiya uchun 
tenglamadan farqi chap tomoni ikkita reaksiya tezlik konstantalarining 
yig„indisinidan iborat ekanligidir. Agar parallel uchta reaksiya sodir bo„lsa, 
tenglamaning chap tomonida uchta tezlik konstantalri yig„indisi qatnashadi. 
Yana bir qoida: parallel reaksiyalarda hosil bo„ladigan moddalar 
konsentratsiyalarining nisbati doimo o„zgarmas bo„ladi. 
Konsekutiv (ketma-ket) boradigan reaksiyalar. Bu xil reaksiyalar juda ko„p 
uchraydi, shuning uchun amaliy ahamiyatga ega. Bu xil reaksiyalarni sxematik 
ravishda quyidagicha yozish mumkin: 

---

181 
Dastlab A moddadan a mol olingan, B va C moddalar bo„lmagan deb faraz qilaylik. 
vaqt ichida x mol B modda y mol C modda hosil bo„lsa, u holda A moddadan (a-
x) mol, B moddadan (x-y) mol qoladi. A modda reaksiyaga kirishib B modda hosil 
bo„lish tezligi: 
B modda reaksiyaga kirishib C modda hosil bo„lish tezligi: 
(10.25) va (10.26) tenglamalarni integrallab x va y ning qiymatini topamiz: 
(
)
vaqtdagi B moddaning miqdori quyidagiga teng bo„ladi: 
(10.38), 
(10.39) 
va 
(10.40) 
tenglamalar 
bo„yicha 
moddalar 
konsentratsiyasini vaqtga bog„liq ravishda 
o„zgarishi 
10.4 
rasmda 
keltirilgan. 
Rasmdan ko„rinib turibdiki, A moddaning 
konsentratsiyasi kamayib, C moddaning 
konsentratsiyasi esa ortib boradi. B 
moddaning konsentratsiyasi esa avval 
kamayib, 
so„ngra ortib boradi va 
maksimumdan o„tadi. 
10.4 rasm. Moddalar 
konsentratsiyasini vaqtga bog„liqligi: 
1-A, 2-B, 3-C
. 
Oraliq B moddaning eng ko„p to„plangan vaqti tezlik konstantalarining 
mutloq qiymatiga emas, balki ularning nisbatiga bog„liq. 
qanchalik katta 
bo„lsa, 2 egri chiziqning maksimumi shunchalik yuqori bo„ladi, B moddaning 
yig„ilishi shuncha ko„p bo„ladi.
Ko„pincha ketma-ket borayotgan reaksiyalardan birining tezligi katta, 
ikkinchisiniki ancha kichik bo„ladi. Sekin borayotgan reaksiyani cheklovchi 
reaksiya deyiladi, reaksiyaning umumiy tezligi eng sekin borayotgan reaksiya 
tezligiga teng bo„ladi. 

---

182