O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta`lim

CH
3
CH
3
 

 C
2
H
4 
+ H
2
 
Dimetil efiri bug„larining termik parchalanishi ham monomolekulyar reaksiya:
CH
3
COCH
3
 

 CH
4 
+ H
2 
+ CO 
Shuningdek, 
molekulalar 
ichida 
atomlarning 
qayta 
giruhlanishi, 
izomerlanish 
reaksiyalari, 
atom 
yadrolarining 
parchalanish 
jarayonlari 
monomolekulyar reaksiyalarga misol bo„la oladi.

---

171 
Elementar reaksiyada tabiati bir xil yoki har xil bo„lgan ikkita molekula 
ishtirok etadigan reaksiyalar ikki molekulyar (bimolekulyar) bo„ladi. Bimolekulyar 
reaksiyalarni sxematik A + B → C yoki 2A → B + C ravishda yoziladi. Vodorod 
va yoddan vodorod yodid hosil bo„lishi va vodorod yodidning parchalanishi, 
eterifikasiya reaksiyasi, murakkab efirlarni sovunlanish reaksiyasi misol bo„ladi:
H
2 
+ I
2 
→ 2HI; 2HI → H
2 
+ I
2
CH
3
COOH + C
2
H
5
OH → CH
3
COOC
2
H
5 
+ H
2
O 
CH
3
COOCH
3 
+ NaOH → CH
3
COONa + CH
3
OH 
Uch molekulyar reaksiyalarga bir vaqtda uchta molekula to„qnashadigan 
quyidagi reaksiyalar misol bo„ladi: 
2NO + O
2
 

 2NO
2
 
2NO + H
2
 

 N
2
O + H
2
O 
Kimyoviy reaksiyalarning tartibi. Reaksiya tezligining konsentratsiyaga 
bog„liqlik ifodasidagi modda konsentratsiyasi darajasidagi son reaksiyaning shu 
modda bo„yicha tartibi, darajalar yig„indisi reaksiyaning umumiy tartibi deyiladi. 
Reaksiyalar no„linchi, birinchi, ikkinchi, uchunchi va yuqori, hatto karsli tartibli 
bo„lishi mumkin. Kasrli tartib oraliq bosqichlardan iborat murakkab reaksiyalarda 
kuzatiladi. No„linchi tartib moddalarni reaksion muhitga kelish tezligi ularni 
sarflanish tezligidan katta bo„lgan geterogen reaksiyalarda kuzatiladi. No„linchi 
tartibli reaksiyalarda reaksiya tezligi doimiydir ( v = k ) . 
Sodda elementar reaksiyalar uchun molekulyarligi va tartibi to„g„ri keladi. 
Lekin ular boshqa tushunchalar, reaksiyaning tartibi uning molekulyarligiga 
hamma vaqt to„g„ri kelavermaydi. Reaksiya molekulyarligi va tartibining mos 
kelmasligini ikki xil sabab bilan izohlash mumkin. 
1) Reaksiyaning bitta yoki bir nechta qatnashchisi konsentratsiyasining 
doimiyligi. Masalan, murakkab efirni gidroliz reaksiyasi misol bo„ladi: 
CH
3
COOC
2
H
5 
+ H
2
O 

 CH
3
COOH + C
2
H
5
OH 
Bu bimolekulyar reaksiya, lekin birinchi tartibli. Efir suvda erimaydi, geterogen 
reaksiya sodir bo„ladi. Suv ko„p bo„lganligi sababli, reaksiya zonasida uning 
konsentrasiyasi amalda o„zgarmaydi. Shuning uchun reaksiyaning tezligi faqat 
efirning konsentrasiyasini o„zgarishiga bog„liq. Reaksiya efir bo„yicha birinchi 
tartibli, suv bo„yicha no„linchi tartibli, reaksiyaning umumiy tartibi ham birga 
teng. 

---

172 
2) Reaksiyaning bosqichli ekanligi. Masalan azot (II)-oksidini xlorlash 
reaksiyasi 2NO + Cl