О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim

2.1. Xоtirаning individuаl psixоlоgik xususiyatlаri.
So‘z-mantiq xotirasi. So‘z-mantiq xotirasi mazmunini fikr va mulohazalar, 
aniq hukm hamda xulosa chiqarishlar tashkil etadi. Insonda fikr va mulohaza turli 
xil shakllar yordamida ifodalangan-ligi tufayli, ularni ifodalash faqat 
o‘zlashtirilayotgan materiallarning asosiy ma’nosini izoxlash, talqin qilib berish 
yoki ular-ni so‘zma-so‘z ifodalanilishini aynan aytib berishga qaratilgan bo‘lishi 
mumkin. Agar ma’lumot, axborot, xabar, material ma’no ji-hatdan qayta 
ishlanmasa, u holda materialni so‘zma-so‘z o‘zlashtirish mantiqiy o‘rganish 
bo‘lmasdan, balki, aksincha, mexanik esda olib qolishga aylanib qoladi. So‘z-mantiq 
xotiraning vujudga kelishida birinchi signal bilan bir qatorda ikkinchi signallar 
tizimi asosiyat kasb etadi. Chunki so‘z mantiq xotirasi faqat insonga xos bo‘lgan 
xotiraning maxsus turi hisoblanib, bu xotira turi o‘zining sodda shakllari bilan hay-
vonlarga ham taallukdi bo‘lgan xarakter his-tuyg‘u va obrazli xotira-lardan ham 
sifat, ham miqdor jihatidan keskin farq qiladi. Ana shu boisdan so‘z-mantiq xotirasi 
bir tomondan xotiraning boshqa turlari taraqqiyotiga asoslanadi, ikkinchidan, ularga 
nisbatan yetak-chilik qiladi. Shu bilan birga boshqa barcha turlarning rivojlani-shi 
so‘z-mantiq xotiraning takkomillashuviga uzviy bog‘liqdir. So‘z mantiq xotiraning 
o‘sishi qolgan xotira turlarining barqarorla-shuvini belgilaydi. Ixtiyoriy va ixtiyorsiz 
xotira. Xotira turlariga nisbatan boshqacha tarzda yondashish hollari uch-raydi, shu 
boisdan xotira faoliyati amalga oshirayotgani yaqqol, fa-ollik xususiyatlari bilan 
uzviy bog‘liq ravishda turlarga ajratila-di. Masalan, faoliyat maqsadiga ko‘ra 
ixtiyorsiz va ixtiyoriy turlar-ga bo‘linadi. Ixtiyoriy xotira deganda ma’lum maqsadni 
ro‘yobga chiqarish uchun, muayyan davrlarda aqliy harakatlarga suyangan holda 

---

16 
amalga oshi-rishdan iborat xotira jarayoni tushuniladi. Bu faoliyatni, odatda, ong 
bevosita boshqaradi. Ko‘pincha psixologiya fanida ixtiyoriy xo-tiraga ixtiyorsiz 
esda olib qolish qarshi qo‘yiladi. Bu jarayon ma’-lum, kerakli topshiriq yoki vazifa 
qo‘ysa, esda olib qolishga yetak-lovchi faoliyat biron-bir maqsadni ro‘yobga 
chiqarishga yo‘naltiril-gan taqdirda yuzaga keladi. Biz matematika topishmokdari 
yechayotga-nimizda masaladagi sonlarni esda olib qolishni o‘z oldimizga maq-sad 
qilib qo‘ymaymiz. Mazkur so‘zmantiq holatda asosiy maqsad faqat masala 
yechishga qaratiladi, buning natijasida sonlarni (ikkinchi darajali belgi sifatida) esda 
sakdashga hech qanday o‘rin ham qolmaydi. Shunga qaramay, biz ularni qisqa 
muddatga bo‘lsada, esda saqlashga intilamiz, bu holat faoliyat yakunlangunga qadar 
da-vom etadi. Esda olib qolishni maqsad qilib qo‘yish, esda olib qolishning asosiy 
sharti hisoblanadi. Serb psixologi Radoslavevich o‘z tadqi-qotida quyidagi hodisani 
bayon etadi. Tajribada tekshiriluvchidan biri sinovni qo‘llayotgan tilning 
tushunmaganligi tufayli uning oldiga qo‘yilgan vazifalarni payqay olmagan. 
Buningoqibatida uncha katta bo‘lmagan tadqiqot materiali 46 marta o‘qib 
berilganiga qara-may tekshiriluvchiga tushuntirilib berilganidan so‘ng, u material 
bilan olti marta o‘qib tanishib, uni takrorlab, qismga ajratib esga qayta tushirishga 
erishgan. Xotiraning ixtiyoriy va ixtiyorsiz turlari xotira taraqqiyotiga ikkita ketma-
ket bosqichlarini tashkil etadi. Ixtiyorsiz xotira-ning turmushda va faoliyatda katta 
o‘rin egallashini har kim o‘z shax-siy tajribasidan biladi. Ixtiyoriy 
xotiraningturmushda va faoli-yatda katta o‘rin egallashini har kim shaxsiy 
tajribasidan biladi. Ixtiyorsiz xotiraning muhim xususiyatlaridan biri maxsus 
mnemik maqsadsiz, aqliy, asabiy, irodaviy zo‘r berishsiz hayotiy ahamiyatga ega 
bo‘lgan keng ko‘lamdagi ma’lumot, xabar, axborot, taassurotlari-ning ko‘pchilik 
qismini aks ettirishidir. Shunga qaramasdan, inson faoliyatiningturli jabhalarida o‘z 
xotirasini boshqarish zaru-rati tug‘ilib qolishi mumkin. Xuddi mana shunday 
sharoitda, holat-larda, vaziyatlarda, favqulodda kerakli narsalar ixtiyoriy ravishda 
esda sakdash, esga tushirish yoki eslash imkoniyatini yaratadigan xotiraning mazkur 
turi katta ahamiyatga egaligi shubhasiz. Qisqa muddatli uzoq muddatli va operativ 
xotira. So‘nggi paytlarda sobiq sho‘ro va chet el psixologiyasida xotira 

---

17 
tadqiqotchilarining e’tiborini esda olib qolishning dastlabki, boshlang‘ich 
daqiqalarida vujudga keladigan holatlar, jumladan, tashqi taassurot izlarining 
mustahkamlashigacha bo‘lgan jarayonlar, holat-lar mexanizmlar, shuningdek, 
ularning mustahkamlanish muddatlari o‘ziga jalb qilib kelmoqda. Masalan, biror 
material (shakli, mohi-yatidan qat’i nazar) xotirada mustahkam joy olish uchun bu 
subyekti tomonidan tegishli ravishda qayta ishlab chiqilishi, zarur materi-allarini 
bunday ishlab chiqish uchun ma’lum darajada muddat talab etilishi tabiiydir. Ana 
shu vaqt, muddat oralig‘ida xotirada qayta tiklanayotgan izlarni konsolidatsiyalash-
mustahkamlash deb qabul qilingan. Mazkur jarayon inson tomanidan yaqinginada 
bo‘lib o‘tgan hodisalarni aks sadosidan kechinma sifatida kechiriladi va tako-
millashadi.