O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Materiya kategoriyasining funksiyalari qo‘yidagilar: 

ongga, manaviy kuchlarga bog‘liq bo‘lmagan obektiv 
borliqning mavjudligi haqidagi fikrni ifodalaydi; 

barcha narsalarda mavjud bo‘lgan umumiy xossalarni 
tavsiflaydi; 

barcha narsalarni bilishga eltuvchi yo‘lni, ularni bilishda 
amal qilish lozim bo‘lgan umumiy dastur yoki strategiyani umumiy 
ko‘rinishda belgilaydi.
Bu funksiyalarni materiya kategoriyasi falsafaning keyingi rivojlanishi 
jarayonida saqlab qoldi.
Materiyaning tashkil topish darajalari. Materiyaning jonsiz, jonli va 
ijtimoiy kabi tarkibiy darajalari farqlanadi. Ular borliqning asosiy shakllari bilan 
mos keladi. Bunda turli darajalar bir-biri bilan uzviy bog‘liqdir. Ayni vaqtda 
ularning tarkibida muayyan ierarxiya va soddaroq shakllardan (jonsiz materiyadan) 
murakkabroq shakllar (jonli va ijtimoiy materiya) sari yuksalish kuzatiladiki, 

---

158 
bugungi kunda ularning mavjudligi faqat sayyoramizga nisbatan o‘zining ilmiy 
tasdig‘ini topgan. Jonsiz tabiatning tuzilishi va rang-barangligi haqidagi tasavvurlar 
esa, mikro-, makro- va megadunyolarni qamrab olib, tinimsiz kengayib va 
teranlashib bormoqda.
Jonsiz materiya tizimi quyidagi darajalar bilan tavsiflanadi: 
a) mikrodunyo (mikroelementlar darajasi). Unga maydonlar va elementar 
zarralarning o‘zaro tasiri xos. Bu juda kichkina obektlar dunyosi. Mazkur 
zarralarning mavjudlik vaqti sekundning milliardlab ulushlari bilan o‘lchanadi, 
harakat tezligi esa Yorug‘lik tezligiga yaqinlashadi; 
b) makrodunyo katta obektlar dunyosi. Bu diapazon bilan atomlar, 
molekulalar, makrojismlar, sayyoralar va yulduzlar, sayyoralar tizimlari qamrab 
olinadi. Tabiatning mazkur sohasini o‘rganishning asosiy obektlari – yulduzlararo 
bo‘shliq, galaktika, metagalaktikalar.
v) megadunyo jonli materiya tizimi hozircha faqat Erda malum. Aksariyat 
materialist-tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, uning vujudga kelishi materiyaning tabiiy va 
qonuniy o‘z-o‘zidan rivojlanishi mahsulidir. Jonli materiya darajasiga o‘z-o‘zidan 
uyushish, rivojlanish, inikosning murakkab shakllarini kasb etish, o‘zini o‘zi 
boshqarish va ko‘payish qobiliyatiga ega bo‘lgan barcha tirik mavjudotlar kiradi. 
Jonli materiyada hujayrasiz daraja (DNK, RNK kislotalari va oqsillar)ni, hujayrali 
va ko‘p hujayrali organizmlar – o‘simliklar, hayvonlarni farqlash mumkin. Yuksak 
darajada uyushgan strukturalar, bir-biri bilan nasl orqali bog‘langan populyasiyalar 
alohida darajalarni tashkil etadi. Biologik turlar, populyasiyalar va atrof muhitning 
o‘zaro tasiri biogeotsenozni yaratadi, biogeotsenozlarning o‘zaro tasiri natijasida esa 
hayotning global tizimi – biosfera vujudga keladi. Biosfera tizimida litosfera, 
gidrosfera va atmosfera o‘zaro tasirga kirishadi, atmosfera orqali Yer bilan kosmos 
o‘rtasida almashinuv sodir bo‘ladiJonli materiya tizimining ko‘rsatilgan barcha 
elementlari o‘rtasida muvozanatni saqlash sayyoramizda hayotni saqlashning 
zaruriy shartidir.
Biosfera rivojlanishining muayyan bosqichida moddiy tizimning alohida turi 
– ijtimoiy uyushgan materiya yoki jamiyat vujudga keldi. Bu hayot rivojlanishining 
oliy shakli, fikrlovchi va borliqni ongli ravishda o‘zgartiruvchi shaxslar va turli 
darajadagi birlashmalarning majmuidir. O‘z navbatida jamiyat bir-biri bilan 
kesishuvchi turli tizimlar, chunonchi: inson, ijtimoiy tuzilmalar (oila, turli guruhlar, 
birlashmalar, partiyalar, millatlar, davlatlar)ni, inson tomonidan yaratilgan, mehnat 
quroli va texnikani o‘z ichiga oluvchi moddiy madaniyatni qamrab oladi.
Materiya tarkibiy darajalarining aniq chegarasini aniqlash mushkul. Uni fan 
doimo qayd etavermaydi. Bizning bilimlarimiz tobora chuqurlashib, darajalarning 
yangi va yangi sifat chegaralarini aniqlaydi. Materiyaning tarkibiy darajalari 
to‘g‘risida so‘z yuritilganida, subelementar, mikroelementar, yadroviy, atom, 
molekulyar, makroskopik va kosmik darajalar ham tilga olinadi. Materiyaning 
mikroskopik darajasida fizika taxminan 10-15 sm uzunlikda taxminan 10-22 ga teng 

---

159 
vaqt ichida yuz beruvchi jarayonlarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Megadunyoda 
esa, kosmologiya taxminan 1010 ga teng vaqt (Koinot yoshi) ichida yuz beruvchi 
jarayonlarni o‘rganadi. Materiyaning tarkibiy darajalari g‘oyasi metodologiya 
mutaxassislari tomonidan sababiyat va dunyoni bilish mumkinligi g‘oyasi bilan bir 
qatorda juda yuksak baholanadi.
Ayni vaqtda shuni qayd etish zarurki, materiyaning tarkibiy darajalari tasnifi 
zamirida chiziqli ierarxiya tamoyili yotadi. Bu erda «qism butundan kichkina» 
tamoyili amal qiladi. Lekin bu dunyolarning biri soddaroq, ikkinchisi murakkabroq, 
degan manoni anglatmaydi. Dunyolar qism va butun sifatida taqqoslanmaydi, ular 
universumning o‘ziga xos teran o‘zgarishlarini ifodalaydi. Shu bois bu tasnifni 
mutlaqlashtirish kerak emas.
Materiyaning tarkibiy darajalari ierarxiyasida inson markaziy o‘rinni 
egallaydi. Qadimdayoq Protagor «Inson hamma narsalarning o‘lchovidir», degan 
edi. Dunyoni o‘zlashtirishda inson qadriyatlari shkalasini andoza sifatida qabul 
qiluvchi falsafiy talimot – «Antropologizm» zamirida ana shu tezis yotadi. Materiya 
tuzilishining inson tomonidan kuzatiluvchi darajalari odamlar yashovchi muhitning 
tabiiy shart-sharoitlarini, yani bizning dunyoviy qonuniyatlarimizni hisobga olgan 
holda o‘zlashtiriladi. Lekin bu bizdan ancha olisdagi darajalarda materiyaning 
mavjud shakllari va holatlaridan butunlay farq qiluvchi, mutlaqo boshqacha xossalar 
bilan tavsiflanuvchi «g‘ayritabiiy» shakl hamda holatlari mavjud bo‘lishi mumkin, 
degan taxminni istisno etmaydi. Shu munosabat bilan olimlar geotsentrik va 
nogeotsentrik moddiy tizimlarni farqlay boshladi.