O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulug‘bek nomidagi o‘zbekiston milliy universiteti

Potensial va aktual Cheksiz lik. Cheksiz lik tushunchasi potensial va aktual 
Cheksiz likni o‘z ichiga oladi. Potensial Cheksiz lik miqdor va sifat 
o‘zgarishlarining nihoyasiz jarayonini qayd etadi. Potensial Cheksiz lik to‘xtatish, 
bekor qilish yoki mavjud emas deb elon qilish mumkin bo‘lmagan shakllanish, 
o‘zgarish va rivojlanish jarayoniga ishora qiladi.
Aktual Cheksiz lik muayoyan sharoitda to‘liq mavjud bo‘lgan Cheksiz likning 
mavhumlashtirilgan ko‘rinishidir. Bu o‘xshash obektlarning Cheksiz to‘plamidan, 
masalan, Yer yuzidagi odamlarning sochlaridan yoki sayyoramizda o‘suvchi 
gullardan tashkil topgan o‘ziga xos obekt sifatida oddiy tushunishga asoslanadi. 
Aktual Cheksiz lik intiholi narsalarning Cheksiz miqdoridan tashkil topgan 
obektlarning son-sanoqsiz to‘plamlari aktual tarzda mavjudligi to‘g‘risida so‘z 
yuritish imkonini beradi. Aktual Cheksiz lik muayyan mavjud borliq sifatida olinadi, 
ammo u doim eng ko‘p etiroz va qarshilikka sabab bo‘ladi. Ko‘plab faylasuflar bu 
masalani chetlab o‘tishga harakat qilganlar. Bunda Aristotel qarashlari ancha muhim 
rol o‘ynagan. U ikki ming yil davomida amal qilgan «aktual emas, balki potensial 
Cheksiz likkina mavjuddir», degan qoidani ilgari surdi. Sog‘lom fikr nuqtai 
nazaridan Aristotelning bu g‘oyasini asoslovchi dalillar bisyor. Potensial Cheksiz 
lik, obrazli qilib aytganda, har qanday songa birni qo‘shish imkonini beradi va ancha 
sodda mavhumlik hisoblanadi. Uni qabul qilish va unga ko‘nikish mumkin. Aktual 
Cheksiz lik esa mutlaqo paradoksal xususiyatga ega, chunki u Cheksiz likni «shu 
erda» va «hozir» yakunlangan, deb hisoblaydi, masalan: agar biron-bir ichkilikboz 
kishi hozirgacha ko‘p ichkilik ichgani va yana ikki shisha shmpan vinosi icha 

---

162 
olishini aytsa, bu potensial Cheksiz lik hisoblanadi. Agar u Cheksiz miqdorda 
shampan vinosi ichganini aytsa, uning bu fikriga absurd gap sifatida qarash kerak 
bo‘ladi. Ayni vaqtda, bu aktual Cheksiz likni o‘zining barcha elementlariga ega 
bo‘lgan real obekt ko‘rinishida mavjud Cheksiz lik sifatida ifodalashga urinish 
hisoblanadi. Muttasil rivojlanuvchi olam shakllangan aktual Cheksiz lik sifatida 
tavsiflanishi mumkin emas. Ammo aktual Cheksiz lik g‘oyasining o‘zi ijod manbai 
va evristik izlanishlar uchun zamin sifatida ancha samarali xulosa bo‘ladi.