O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirli Buxoro davlat universiteti

 
 
 
 
 
 
 
 
13.3 –rasm. Domna pechining ishlash sxemasi 
Havo qizdirgich quyidagi asosiy qismlardan iborat. 1-po’lat
g’ilof, 2-o’tga chidammli devor, 3-gaz gorelkasi, 4-sovuq havo
keltirish trubkasi, 5- gaz yonadigan kanal, 6-kanalchalar, 7-yonish 
mahsulotlari chiqib ketadigan kanal, 8-qizigan havo keltirish 
trubkasi, 9-mo’ri. 
Havo qizdirgichning diametri 6-8 m, balandligi 20-40m, sirtidan 
po’lat list bilan qoplangan bo’lib minoraga o’xshaydi. Ichki devorlari
o’tga chidamlik shamot g’ishtidan katak - katak qilib terilgan.
G’ishtlar orasida esa sanoksiz vertikal kanalchalar bor. Ular orqali
gazlar harakat qiladi. Havo qizdirgichni ishga tushirish uchun 

---

116 
gorelkaga changdan tozalangan domna gazi va havo yuboriladi, bu 
aralashma aralashtirgich yonish kamerasida endiriladi. 
Domna pechida kechadigan fizik - kimyoviy jarayonlar
quyidagicha amalga oshiriladi. 
Jarayon 4 ta asosiy qismga bo’linadi. 
1. Yoqilg’ining yonishi 
2. Temir oksidlaridan temirning qaytarilishi. 
3. Temirning uglerodga to’yinishi 
4. Shlakning ajralishi. 
Yoqilg’ining yonishi uchun furma orqali domnaga 
haydalayotgan qizdirilgan havo kislorodi koksni yondiradi. 
Q- ajralayotgan issiqlik hisobiga qizigan gazlar yuqoriga 
ko’tarilib, pastga tushayotganda shihtani qizdiradi. 
Pechning 1000
o
S dan yuqoriroq temperaturali zonasida SO
2
chuglangan koks qatlamlari orasidan o’tib, uglerod (SO) oksid ish 
gaziga aylanadi. 
CO+C=2SO-Q 
Koks (uglerod) havo tarkibidagi suv bug’laridan vodorodni ham 
qaytaradi. 
N
2
O+C=CO+H-Q 
Qisman tabiiy gazdan foydalanilsa, tubandagi reaksiya bo’yicha 
to’la yonish jarayoni kechadi. 
SN
4
QO
2
QSO
2
Q2N
2
OQQ 
Temir oksidlaridan temirning qaytarilishi uglerod (SO) oksid, 
uglerod va qisman vodorod hisobiga sodir bo’ladi. Domna 
pechlarida temirning uglerod (SO) oksid hisobiga temir oksidlaridan 
qaytarilishi 400
o
S temperaturada boshlanib 900-1000
o
S 
temperaturada tugaydi. 
3Fe
2
O
3
QCOq 2Fe
3
O
4
Q CO
2
Q Q 
Fe
3
O
4
QCOq3FeOQCO
2
- Q 
FeOQCOqFeQCO
2
QQ 
Temirning temir oksidlaridan SO (is gazi) hisobiga qaytarilish 
tezligi pech temperaturasiga ruda tarkibiga, fizik holatiga qaytaruvchi 
gazlarning miqdoriga bog’liq. 

---

117 
Temirning uglerodga to’yinishi quyidagicha amalga oshadi. 
Qaytarilgan galvirdan kirishib, temir karbidini hosil qiladi. 
3FeQ2COqFe
3
CQCO
4
3FeQCqFe
3
C 
Uglerodga to’yingan bu birikma 1150-1200
o
S temperaturada 
suyuqlanib koks bo’laklari orasidan o’tib uglerodga to’yinib 
o’txonaga tuplana boradi. Bu qotishma tarkibida 3,5-4% uglerod 
bo’ladi. 
Domnada Fe dan tashqari Si, Mp, S, R va boshqa elementlar 
ham qaytariladi, masalan, Si va Mp yuqoriroq teperaturada uglerod 
bilan quyidagi reaksiya bo’yicha qaytariladi. 
MnOQCqMnQCO-Q 
SiO
2
Q2CqSiQ2CO-Q 
Shihta tarkibidagi fosfor, asosan kaltsiyning fosforli tuzi 
Ca
3
P
2
O
5
[(CaO)
3
P
2
O
5
]tarzida bo’ladi. Bu tuzdan dastlabki kremniy 
(1V) oksidi yordamida fosfot angidrid qaytariladi. 
(CaO)
3
∙P
2
O
5
Q3SiO
2
q3Ca∙SiO
2
QP
2
O
5
QQ 
P
2
O
5
Q5Cq2PQ5CO-Q 
Metallda yorigan FeS ni shlakka o’tkazish uchun shlakda ohak 
ko’proq bo’lishi kerak. 
FeSQCaOQCqFeCaSQCaOQQ 
Cho’yandagi FeS dan oltingugurtning bir qismi SaS tarzida 
shlakka o’tkaziladi. Bunda MdO va Mp hisobiga ham metall 
oltingugurtdan qisman tozalanadi: 
FeSQMgOqFeOQMgS 
FeSQMnqFeQMnS 
Shlakning ajralishi uchun pechga flyus sifatida kiritilgan 
ohaktosh 900
o
S temperaturali zonada SaO va SO ga parchalanadi. 
SaO raspar zonasida va boshqa begona jinslar bilan birikib, dastlabki 
shlak ajrala boshhlaydi. Shlakda juda oz miqdorda FeO bo’ladi. 
Ajraluvchi shlaklarning hosil bo’lishi shlakning kimyoviy 
tarkibi, suyuqlanish temperaturasiga bog’liq. 
Domna pechidan olinadigan asosiy mahsulotlarga cho’yan, 
shlak, domna gazi va koloshnik changi kiradi. 

---

118 
Domna pechidan olinadigan cho’yanlarning kimyoviy tarkibi va 
ishlatish sohalarga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi. 
1. Qayta ishlanadigan cho’yan. Bu cho’yan domna pechida 
ishlab chiqariladigan cho’yanning 70 - 80 % ni tashkil etadi. 
2. Quyma cho’yanlar domna pechida olinadigan cho’yanlarningn
10 - 12 % ni tashkil qiladi. Bu cho’yan o’zining asosiy quyidagi 
xususiyatlari bilan ya’ni, oquvchanligining yuqoriligi, qotganda 
hajmining kam kirishishi, suyuqlanish temperaturasining pastligi, oson 
kesib ishlanishi bilan boshqa cho’yanlarga nisbatan afzaldir. 
Quymakorlik cho’yanlarining GOST-4832-80 ga ko’ra LK-1 -
LK7 markalari bo’ladi. 
Maxsus cho’yanlar. Bu cho’yanlarning tarkibida Si, Mp ning 
miqdori odatdagi cho’yanlarga nisbatan ko’proq bo’ladi. Maxsus
cho’yanlar uch turga bo’linadi, ya’ni yaltiroq cho’yanlar, 
ferromarganeslar va ferrosilitsiylarga ajratiladi. 
Yaltiroq 
cho’yanlarning 
quyidagi 
markalari 
3CH1,3CH2,3CH3, va hokazo. 
Bu cho’yanlarning tarkibida 10-25% Mp va 2% Si bo’ladi. 
Ferromarganes tarkibida 70-75% Mp va 2,5% gacha Si bo’ladi. 
Ferromarganeslarning quyidagi markalari mavjud. SMn10, 
SMn14, SMn20 va boshqa. Ferrosilitsiylar tarkibida Si 19 -92% 
bo’lib, qolgan qismi AL, Mp, SCH, S, S, R dan iborat. GOST 1415 
- 78 ga ko’ra ferrosilitsiyning FS92, FS90, FS75L, FS75E va boshqa 
markalari bor. Maxsus cho’yanlar olinayotgan cho’yanlarning 1 - 2 % 
ni tashkil etadi. Maxsus cho’yanlardan po’latlar olishda temir
oksidlaridan temirni qaytarishda qaytaruvchilar va leriglovchi 
elementlar sifatida foydalaniladi. 
Bog’lanuvchan cho’yanlar olish uchun oq cho’yan quymalari 
maxsus rejimda yumshatiladi. 
Domna gazi. Bu gazning, tarkibida 26-32% SO, 2-4% N
2
O, 
0,2-0,4% SN
4
,8-10% SO
2
va 56-63% N
2
bo’ladi. Domna gazidan 
havo qizdirigichlarda, bug’ kazonlarida va boshqa joylarda yoqilg’i 
sifatida foydalaniladi. 
Koks changi tarkibida 40 -50 % gacha temir bo’ladi.Domna 
gazlari maxsus gaz tozalash apparatilaridan o’tkazilib, yig’ilgan 
chang aglomerat tayyorlovchi mashinalarida aglomeratga aylantiriladi. 
Domna pechidan olingan asosiy mahsulotlar va ularning 
ishlatilishi 4-rasmda keltirilgan. 

---

119 
Qayta ishlanadigan cho’yanlarning bir qismi mashinasozlik
zavodlariga "chushka" deb ataluvchi quymalar (og’irligi 45 - 50 kg) 
tarzida yuboriladi.