O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirlig

4-mavzu: Jahon xo`jaligi va uning evolyutsiyasi.

Xozirga kadar kapitalizm, sotsializm va uchinchi dunyo mamlakatlari tushunchasiga karab dunyo mamlakatlari turkumlanar edi. Bu turkumlanishga umumiy asosda yondashib, ularni xujalik tizimlarining xususiyatlariga mos ravishda rivojlangan, bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan va bozor iqtisodiyoti mavjud bulmagan mamlakatlar deb ataladi. Rivojlanganlik darajasi buyicha ham uchta guruxga bulinadi. Kam, urtacha va yukori rivojlangan mamlakatlar. Shimoliy –Sharkiy Osiyo va Lotin Amerikasidagi yangi industrial mamlakatlar (YaIM), yukori daromadli neft eksport kiluvchi mamlakatlar (Saudiya Arabistoni, Kuvayt va boshkalar) eng kam rivojlangan mamlakatlar (EKVI), shu jumladan eng kambagal mamlakatlar (Chad, Bayangladesh, Efiopiya) kabi guruxlarga ajratiladi. Jaxon xujaligi alokalari kupayadi va tez usib boradi. Bu esa ishlab chiqarish omillari xarakati tezlashadi, kapital milliy chegaradan usib chikadi, ishchi kuchi migratsiyasi kupayadi, xalkaro mehnat taksimotining shakllanishi tezlashadi. Xalkaro mehnat taksimoti (XMT) aloxida mamlakatlarning tovar va xizmatlarning ma’lum turlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashuvini ifoda kiladi. Tovarlar mamlakatlar urtasida jaxon narxlari asosida ayirboshlanadi. Ular baynalmilal kiymatga asoslanadi, ya’ni ijtimoiy zaruriy baynalmilal mehnat sarflari jaxon bozorida e’tirof kilinadi. Hozirgi davrda xujalik alokalari integratsiyasi (milliy xujaliklarning yakinlashuvi, uzaro moslashuvi orkali) va transmilliy (xalkaro ishlab chiqarish majmuasinng tuzilishi orkali) shakllarida namoyon bulmokda. Xalkaro mehnat taksimoti va xalkaro iqtisodiy munosabatlar ular urtasidagi xujalik alokalarini asosini tashkil etadi. XIM kuyidagi shakllarda amal kiladi: 1. Tovar va xizmatlar bilan xalkaro savdo; 2. Kapital va chet el investitsiyalarining xarakati; 3. Ishchi kuchining migratsiyasi; 4. Ishlab chiqarishni davlatlararo kooperatsiyasi; 5. Fan va texnika soxasidagi ayirboshlash; 6. Valyuta-kredit munosabatlari. Ana shu jarayonlardagi uzaro hamkorlik va ayirboshlash tufayli jaxon bozori tashkil topadi. Kapitalni xalkaro xarakati – bu kapitalning chet elda joylashtirilishi va faoliyat kilishi bulib, u kuyidagi shakllarda chikariladi: 1. Xususiy yoki davlat kapitali shaklida; 2. Pul va tovar shaklida; 3. Kiska va uzok muddatli kreditlar shaklida; 4. Ssuda va tadbirkorlik kapitali shaklida;