O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi a. D. Abdazimov, Е. O‟ljayev, N. N. Omonov

2.8.1-rasm.Termoelektrik temperatura O‟O‟ (termojuft)
temperatura ko‟tarilishi bilan ortadi, metall oksidlari (yarim o‟tkazgichlar)ning 
qarshiligi esa kamayadi. O‟tkazgichli qarshilik termometrlarini tayyorlashda mis, 
platina, nikel va temirdan foydalaniladi. Mis arzon material bo‟lib, uning qarshiligi 
amalda temperaturaga chiziqli bog‟liq (2.8.2-rasm, b,l-chiziq), ya‟ni 
 R, = R
0
(1 + 

t), 
bunda R
t
va R
0
- mos ravishda t va 0°C temperaturalarda termometr qarshiligi; 
2.8.2-rasm. Temperatura O‟O‟(termorezistor)ning prinsipial sxemasi(a) va statik 
xarakteristikasi (b) 

---

102 

-termometr materialining elektr qarshiligini temperatura koeffitsienti:

=(4…6)10
-3
1/S
0 
Termorezistorning sezgirligi k = dR/dt = R
0

. 
Yarim o‟tkazgichli qarshilik termometrlari (termistorlar)ni tayyorlash uchun 
titan, magniy, temir, marganes, kobalt, nikel, mis oksidlari yoki ba‟zi metallarning 
(masalan, germaniy) kristallari turli aralashmalar bilan birgalikda qo‟llanadi. 
Termistorlarning muhim afzalligi ularning temperatura koeffitsientining kattaligi 
(termorezistorlarnikiga nisbatan 10 marotabagacha). Yarim o‟tkazgichli termometr 
qarshiliri (termistor qarshiligi) bilan temperatura orasidagi bog‟lanishni (2.8.2-
rasm,b,2-chiziq.) quyidagicha ifodalash mumkin: 
T
T
B
t
e
R
T
T
B
R
R
293
)
293
(
20
20
]
293
)
293
(
exp[




, 
bu erda: R
20
- termistorning 20°C dagi qarshiligi, B - termistor materialiga 
bog‟liq bo‟lgan koeffitsient B = 2000...5000 K, T - termodinamik temperatura, K. 
Termorezistorlarning xarakteristikalariga ko‟ra uchta turi mavjud: (a–
teskari xarakteristikali (haroratning oshishi bilan ularning qarshiliklari kamayadi), 
b - to‟g‟ri xarakteristikali (harorat oshishi bilan ularning qarshiliklari ko‟payadi) va 
d - kritik xarakteristikali (haroratning qiymati ma‟lum chegaraga yetganda 
qarshilik birdaniga o‟zgaradi). 
Odatda, harorat ta‟sirida qarshilik darhol o‟zgaradi. Chiziqli o‟zgarish 
oralig‟ini kengaytirish uchun termorezistorga parallel yoki ketma-ket qarshiliklar 
ulanadi.
O‟lchash sohasida termoparalar keng miqyosda qo‟llaniladi. Ularda Zeebek 
effektidan foydalaniladi: har xil jinsli metallarning kavsharlangan joyida e.yu.k. 
paydo bo‟ladi. Bu e.yu.k. kavsharlangan joy va uning chiqishlari orasidagi harorat 
(taxminan) farqiga tengdoshdir. Harorat datchiklarining sinflari va ularning 
qo‟llash oraliqlariga ayrim misollar keltirilgan.

---

103 
2.8.3-rasm. Obyekt harorati o‟zgarishini nazorat qiluvchi
qurilmaning struktura sxemasi 
STENDNING TUZILISHI 
Obyekt harorati o‟zgarishini nazorat qiluvchi qurilmaning struktura sxemasi 
2.8.3-rasmda, qurilmaning old tomonidan ko‟rinishi esa 2.8.4-rasmda keltirilgan. 
Stendning old paneliga maxsus chiqishlarda tajriba o‟tkazish uchun 
qurilmaning sxemasini kerakli bloklarini kirish va chiqishlari keltirilgan (2.8.4-
rasm). Bu yerda VX1, VX2-chiqishlari termorezistorlarni ulash uchun; KT1, KT2-
chiqishlari operatsion kuchaytirgichning chiqishida haroratning o‟zgarishini 
nazorat qilish uchun; 
KTN, KTV-chiqishlari obyektning haroratini belgilangan oraliqdagi haroratda 
min/max (past-«KTN», baland-«KTV») o‟zgarishini xabarlab turuvchi kattaliklarni 
R11 va R12 o‟zgaruvchan qarshiliklar orqali o‟rnatish uchun. 
INU, IVU-qayd qiluvchi lampalar obyektning haroratini belgilangan 
me‟yordan past-baland bo‟lib ketsa yonib-o‟chib xabar berish uchun; +10V, +5V, -
10B-chiqishlari manba blokining kuchlanishini o‟zgarishini nazorat qilish uchun; 

---

104