O‟zbekiston respublikasi oliy va o‟rta maxsus ta‟lim vazirligi a. D. Abdazimov, Е. O‟ljayev, N. N. Omonov

Aylanishlar chastotalari datchigi
(tirsakli val holati datchigi) 
Induktivli datchik dvigatel tirsakli valining burchakli holatini aniqlash, 
boshqaruv blok ishini dvigatelning ishchi jarayoni bilan sinxronizatsiyalash va 
uning aylanishlari chastotasini aniqlash uchun mo„ljallangan.Datchik dvigatelning 
old qismi o„ng tomonida o„rnatiladi. Datchikning tuzilishi 2.11.2-rasmda 
ko„rsatilgan. 
 
 
2.11.2-rasm. Aylanishlar chastotasini va 
tirsakli val holatini aniqlash uchun 
induktivli datchik:
 1 – datchikning chulg„ami; 
 2 – qobiq; 
 3 – magnit; 
 4 – zichlagich;
 5 – sim; 
 6 – mahkamlash kronshteyni; 
 7 – magnitli o„tkazgich; 
 8 – sinxronizatsiyalash diski. 
 
Datchik o„zida magnit (3) va o„zakdan (7) iborat induktivli g„altakni (1) 
tashkil 
etadi. 
Datchik 
tirsakli valning shkivida o„rnatilgan tishli 
sinxronizatsiyalash diski (8) bilan birgalikda ishlaydi. Sinxronizatsiyalash diski (8) 
tishlarining o„zak (7) yon tomonidan o„tishi datchikda magnit oqimining 
o„zgarishini chaqiradi. Magnit maydonining o„zgarishi datchik g„altagida 
o„zgaruvchan elektr tokining yuzaga kelishini chaqiradi. Yuzaga kelgan 
o„zgaruvchan kuchlanish boshqaruv blokiga uzatiladi, u esa unga datchiklarning 
boshqa signallari bilan birgalikda ishlov berib, forsunkalar va o„t oldirish 
g„altaklari ishlashi uchun elektr impulslarining parametrlarini shakllantiradi.
Tirsakli val holatining datchigi yoki uning zanjirlari ishdan chiqganida o„t 
oldirish tizimi va tegishlicha dvigatelning ishi to„xtaydi.

---

133 
Dvigatel yaroqliligini ommetr yordamida tekshirish mumkin. Datchik 
holatining qarshiligi 850-900 Om chegaralarida bo„lishi kerak. Datchikning normal 
ishi datchik o„zaki va sinxronizatsiyalash diski tishlari orasidagi tirqish 1+0,5 mm 
chegaralarida bo„lganida ta'minlanadi. Tirsakli val holatining datchigi (DPVK) 
dvigatelning burchakli holati, uning tirsakli val aylanishining chastotasini, 
shuningdek dvigatel va elektron boshqaruv bloki ishini sinxronizatsiyalash uchun 
mo„ljallangan. Ayniqsa Xoll effektiga asoslangan induksiyali hamda optik 
datchiklar keng qo„llanilishga ega.
8 
«Bosch» 026121013 rusumli induksiyali turdagi tirsakli val holatining 
datchigi ZMZ-4063.10 (2.11.3-rasm) dvigatelining old qismi o„ng tomonidan 
zanjir old qapqog„i og„izida o„rnatilib, tirsakli val shkivida moslashtirilgan tishli 
sinxronizatsiyalash diski bilan birgalikda ishlaydi.
2.11.3-rasm. “ZMZ” dvigateli tirsakli vali holatining datchigi: 
a – datchikning joylanishi; b – toj; 1 – datchikning cho„lg„ami; 2 – qobiq;
3 – magnit; 4 – zichlagich; 5 – sim; 6 – mahkamlash kronshteyni; 7 – mahkamlash 
joyining teshigi; 8 – magnitli sim; 9 – sinxronizatsiya diski; 10 – tortuvchi bolt;
11 – shkif-dempfer; 12 – shponka; 13 – rezinli zichlagich; 14 – dvigatelning 
tirsakli vali; 15 – tayanch 
8
Denton T. Automotive electronics. Published by Elsevler Ltd, 2006 / Дентон Т. Автомобильная электроника 
/пер. с англ. В
.М.Александрова. – НТ Пресс, 2008. – с.66-70. 

---

134 
Datchik ikki kontaktli vilka bilan yakunlanadigan egiluvchan simga ega. U doimiy 
magnit (3) va o„zakdan (8) iborat induktivli g„altakni (1) o„z ichiga oladi. 
Ushbu datchikning ishlash prinsipi ham datchik o„zaki oldidan diskning 
tishlari o„tganida magnit oqimi kattaligining o„zgarishiga asoslangan. Magnit 
maydonining o„zgarishi 1 g„altakining chulg„amida o„zgaruvchan kuchlanishni 
induksiyalaydi, uning chastotasi esaaylanish tezligi va tishlarning soniga 
proporsional. 
Tirsakli valning (14) oldingi uchida tortuvchi bolt (10) yordamida shkiv-
dempfer o„rnatilgan va shponkada (12) sinxronizatsiyalash diski (9) bilan o„zidan 
58 ta teng uzoqlashtirilgan (har 6°) cho„nqirlardan iborat tishli g„ildirakni tashkil 
etuvchi maxovik mahkamlangan. Sinxronizatsiyalash diskida tishning raqami 
ikkita tishni o„tkazish joyidan soat milining yurishiga teskari hisoblanadi. 
Ulanmaning germetikligi rezinali halqa (13) yordamida ta'minlanadi. 
Sinxronizatsiya diski aylanganida datchikning magnitli o„tkazgichida magnitli 
oqim o„zgarib, uning cho„lg„amida o„zgaruvchan tok kuchlanishining impulslarini 
shakllantiradi. Elektron boshqaruv bloki impulslarning miqdori va kelishi 
chastotasi bo„yicha forsunkalar va o„t oldirish tizimini boshqarish impulslarining 
davomiyligini hisoblaydi. Aylantirish rejimida chiqish kuchlanishining kattaligi 
0,5-1,0 V ni tashkil qilib, tirsakli val aylanishining chastotasi o„sib borishi bilan 
ko„payadi. Elektron boshqaruv blokida kuchlanish signalining kattaligi 610 V 
darajasida chegaralangan.
Tirsakli val holatining datchigi g„altak cho„lg„ami 89-900 Om qarshilikga 
ega. Datchik va sinxronizatsiyalash diski tishining cho„qqisi orasidagi tirqish 0,5-
1,0 mm ni tashkil qiladi.
VAZ-2110 oyilasiga mansub avtomobillar tirsakli val holatining datchigi 
(2.11.4-rasm) 191.3847 (Rossiya) yoki DRG 130 (Germaniya) induktivli turdagi 
hisoblanadi. Datchik moy nasosi qapqog„ida generator yuritgichining shkivi bilan 
birlashtirilgan belgilovchi disk ro„parasida o„rnatilgan. 
Tirsakli val aylanganida datchik ostida navbat bilan belgilovchi diskning 
tishlari va cho„nqirlari o„tadi. 6° qadamda diskga 60 ta tishlar sig„adi, ammo ikkita 

---

135 
tish silindrlarning 1 va 4 porshenlarini kontroller bilan ishlashini kelishtirishga 
zarur bo„lgan sinxronizatsiyalash impulsini yaratish uchun kesib olingan. 
Datchikning o„zagi va belgilovchi diskning tishi orasidagi tirqish 1± 0,5 mm 
chegaralarida bo„lishi kerak. 
1 2 3 4 5 
2.11.4-rasm. Tirsakli val holatining datchigi: 
1 – qobiq; 2 – raz'yom; 3 – mahkamlash uchun teshik; 4 – mahkamlash flanetsi; 
5 – magnitli o„tkazgich. 
O„zgaruvchan analogli kuchlanishning eng sodda misoli etib sinusoida 
(2.11.5-rasm) hisoblanadi. Mazkur signal faqatgina ikkita parametr bilan 
tavsiflanadi – amplituda va chastota. Sinusoidan o„zgaruvchan kuchlanishning 
nolli chizig„i signalning aynan o„rtasida joylashadi. 
 
2.11.5-rasm. Tirsakli val holati datchigining sinusoidal chiqish
signali