O‘zbekiston Respublikasi oliy va oʻrta-maxsus taʼlim vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat Pedagogika instituti pedagogika fakulteti Musiqa taʼlimi 4 kurs talabasi Raximbayev Azizbekning Musiqa oʻqitish metodikasi fanidan kurs ishi mavzu

II.BOB. Qoraqalpoq xalq qoʻshiqlari
Qoraqalpoq folklori va anʼanaviy ijrochiligi

I.Akbarov o‘zining “Qoraqalpoq xalq Kuylari” jildida bir qator fikrlarni bildiradi. “Qo‘shiqlar” va “dostonlar” deb u Qoraqalpoq musiqalarini ikki guruhga ajratadi. Kuylarning xususiyatlari haqida Undagi kuyni o‘zgacha etib turgan melizmlar, ritmika tasviri, ladi va bu kuylarning Boshqa qardosh xalqlar musiqasi bilan bog‘liqligi haqida musiqa tahlillariga zarur Bo‘lgan bir nechta nazariyalarni keltirib o‘tgan. Qoraqalpoq musiqalari ko‘pincha Murakkab holatda, keng diapazonda har tomonlama rivojlanib, irg‘oqlari milliy Koloritga mos bo‘lib keladi. Qoraqalpoq xalq qo‘shiqlari bir nechta turlarga bo‘linadi. Lirik, epik, tarixiy, Ijtimoiy qarshilik ko‘rsatish, zavqli-raqsbop va sozlar singari. V.Shafrannikov “Karakalpakskie narodnie pesni” kitobida xalq kuylarini shunday ajratib ko‘rsatishni Ta’kidlab o‘tgan. Bu qo‘shiq to‘plamida tadqiqotchi V.Shafrannikov qoraqalpoq Musiqasining har xil jihatli bo‘lganligi uning koloritining jozibadorligi va har xil

Xarakterga boy ekanligini hisobga olib, qo‘shiq jumlalariga qaraganda kuylarga
Ko‘proq e’tibor bergan. Ikkinchi Jahon urushi yillari Respublika markazi bo‘lgan To‘rtko‘l shahriga Kelgan Kiyev Konservatoriyasining Professori G.I.Komponees
(1946-1973-yillargacha mehnat qilgan) va V.G.Shafrannikov Qoraqalpoq xalq
Merosini saqlab qolishda va musiqa san’ati rivojiga o‘z hissalarini qo‘shdilar.
Jumladan, 100 ga yaqin qoraqalpoq xalq kuylarini folklor ekspeditsiya jarayonlarida Yozib olib, V.Belyayevning tahriri ostida to‘plam ko‘rinishida nashr etiladi. Hamda Ushbu kuylar asosida V.Shafrannikov yangi musiqiy asarlar yaratishga muvaffaq Bo‘ldi. Xususan, to‘plamning 18 ta kuyi musiqa asboblari – bayan va akkordeon Uchun qayta ishlanib, “Narodnaya muzika karakalpakii” nomi bilan Moskvada nashr Yuzini ko‘rdi. Aynan V.Shafrannikov Qoraqalpog‘iston ijodkorlari tomonidan jahon Musiqa janrlari va shakllarini o‘zlashtirish uchun mutaxassislarni jalb qilgan va Hozirgi zamon kompozitorlik maktabini poydevoriga asos solgan shaxslardan biri Hisoblanadi. Ularni o‘zi ishlab chiqqan tizimga to‘g‘ri
joylashtirishga harakat qilgan. Yanada Sharq xalqining musiqalarini tadbiq etuvchi taniqli rus olimi, professor V.Belyayev O‘zining ilmiy tadqiqot ishida o‘zbek va turkman xalq musiqalarining qoraqalpoq Musiqasi bilan yaqinligi haqida fikrlar bildiradi. U mazkur o‘xshashliklarni aytib o‘tish bilan birga qoraqalpoq xalq Musiqalarining originalligiga, milliy xususiyatlariga eng asosiy diqqatini qaratadi.
Masalan, frigiy ladda intonatsiyaning ko‘p bo‘lishi orttirilgan sekunda intervalining Kam qo‘llanilishi va h.k. o‘ziga xos xususiyatlarning bor ekanligini ta’kidlab o‘tgan. Qoraqalpoq xalqi boshqa xalqlar kabi o‘zining boy folklor meroslariga egadir. Qoraqalpoq milliy musiqasining o‘rganilish masalalari va tadqiqot jarayonlariga Nazar tashlar ekanmiz, xalq og‘zaki adabiyotini, boy ijodiy asarlarini avloddanavlodga yetkazib berishda jirovlarning o‘rni nihoyatda katta bo‘lgan. Jir so‘zi jir, Jirlov degan so‘zdan kelib chiqqan bo‘lib, jirovlar qo‘biz bilan qahramonlik Dostonlarini, termalarni, to‘lg‘ovlarni ijro qilganlar. Jirovlar xalq orasida, omma Yig‘ilgan joylarda, to‘y-marakalarda qo‘biz bilan doston, to‘lg‘ov va o‘z jirlarini ijro Qilgan va asarlarida Vatanni sevishga, yurtni qo‘riqlashga, odamiylik or-nomus va Insoniy qadr-qimmatni asrashga da’vat qilgan. Qoraqalpoqlarda jirovchilik san’ati Ko‘p asrlardan beri mavjud, ammo ularning xat yuzasiga tushmaganlikdan unutilib Ketgan. Qoraqalpoq xalq musiqasi ijrochilarning bo‘linishi va asarning spesifik Xususiyatlariga qarab aniqlanadi. Qoraqalpoq xalq qo‘shiqlarining turlari nihoyatda Ko‘p. Ular keng ko‘lamli bo‘lib, kuyning oddiyligi, murakkabligi va tuzilishi yanada Ijrochilik usuli jihatidan ikki guruhga: tor diapazonli qo‘shiqlar va keng diapazonli Qo‘shiqlar bo‘lib bo‘linadi. Qo‘shiqlar o‘zining janrli tabiati bo‘yicha badiiy so‘z San’atining lirik turiga kiradi. Qoraqalpoqlar qo‘shiqqa boy xalqlarning biri. “Qoraqalpoqlar sahrodagi birinchi shoirlar va qo‘shiqchilar” – deya XIX asrda Yashagan taniqli ma’rifatparvar, folklorshunos va tarixchi olim Sho‘xan VValiyxano (1835-1865) bekorga aytmagan. Chunonchi, qoraqalpoq xalq qo‘shiqlari mavzulik jihatidan ma’lum darajada Falsafiy fikrlashni taqoza etadi. Qoraqalpoq lug‘atida qo‘shiqning ma’nosi “Qosiq” So‘zidan vujudga kelgan bo‘lib, qo‘shiq aytish ya’ni sozga, kuyga qo‘shib aytish Degan ma’noni bildiradi. Qo‘shiqning asosini, tarixini o‘rgangan olimlar uning Termini sifatida turkiy xalqlarning badiiy so‘z san’atida qadim davrlardan beri Qo‘llanilgan deb ta’kidlab o‘tgan. Jumladan, Mahmud Qoshg‘ariyning “Turk So‘zlarining kitobi” (Devoni lug‘atit turk), Yusuf Hos Hojibning “Baxtga boshlovchi Bilim” (Qutadg‘u bilik) kitoblarida bayon etilganligini ta’kidlaydi1965-yili A.Tajimuratov “Qoraqalpoq xalq qo‘shiqlari” nomli kitobni Qoraqalpoq tilida nashrdan chiqardi. Muallif tomonidan qoraqalpoq xalq qo‘shiqlarini “Turmush urf-odat qo‘shiqlari”, “Beshik jiri va bolalar qo‘shiqlari”, “Qizlar Qo‘shiqlari”, “Muhabbat qo‘shiqlari”, “Mung-qayg‘u qo‘shiqlari”, “Diniy”, “To‘lg‘ovlar va termalar”, “Tarixiy qo‘shiqlar”, “Yuqori qoraqalpoqlardagi xalq Qo‘shiqlari” kabi nomlar bilan mazmunan tasniflanadi.
Qoraqalpoq musiqa madaniyatida, O‘rta Osiyoning boshqa xalqlari singari, O‘zining murakkab ichki tuzilishiga ega bo‘lgan asosiy qatlamlari: an’anaviy musiqa Va Yevropa kompozitorlik ijodiyoti asosida rivojlangan professional (yozma) turdagi Zamonaviy musiqa san’ati misolida gavdalanadi. Xususan, Qoraqalpog‘iston musiqa Hayotida folklor va an’anaviy musiqa san’ati janrlari (baxshi, jirov, qissaxonlik) va Yangi ijro janrlari (simfonik musiqa, balet, opera) rivojlanib bormoqda. Zero, An’anaviy musiqa madaniyatining boshqa turlari va janrlari bilan birga, jirov va Boshqalar ijodi Qoraqalpoq xalqining asl milliy madaniy qadriyatlarining ifodasi Sifatida o‘zining madaniy ahamiyatiga ega. Tarixga nazar tashlasak, eramizning Birinchi asriga tegishli ajoyib madaniy meros sifatida “Ayirtam”dan topilgan “Ud” Asbobi, 1946-yili arxeologik ekspeditsiya natijasida “Topiraq qal’adan” toshga o‘yib Chizilgan rasmda “Arfa” chalib turgan musiqachini ham 1947-yili yana shu Tuproqlardan ikki torli dutor turidagi cholg‘u
asbobini ushlab turgan inson Fragmentini topilishi buning yaqqol dalilidir. Mana shu musiqa asboblarining rasmi Chizilgan yodgorlikning, shuningdek og‘zaki va yozma bitiklardan qoraqalpoq Xalqining ota-bobolarimizning makonidan topilishi ham keng tarmoqli qoraqalpoq Xalqining boshqa tug‘ishgan millatlar xalqlardagi singari, musiqa madaniyatiga ega Bo‘lganligidan darakdir. Ming afsuski, hozirda milliy musiqa san’ati sohasida yuqori malakali bakalavr Va magistrlarni, shuningdek, ushbu sohada chuqur tadqiqotlar olib borish salohiyatiga Ega bo‘lgan ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlarni tayyorlash va musiqashunoslik, San’atshunoslik, teatrshunoslik sohalarga falsafa fanlari nomzodlarini ) Tayyorlab berish tizimini soddalashtirish zarur. Ilmiy tadqiqotlar natijalari bo‘yicha Ma’naviy-ma’rifiy va ilmiy-ommabop adabiyotlarni tayyorlash va nashr qilish tizimi Qoraqalpog‘istonda deyarli rivojlanmagan. San’atshunoslik fanlari bo‘yicha ilmiy
Darajalar beruvchi ya’ni OAKning jurnallari umuman yo‘q. Mazkur yo‘nalishda tahsil olayotgan talaba yoshlarni qo‘llab-quvvatlash Maqsadida mahalliy va xalqaro grantlarni jalb etgan holda ularning xorijda ta’lim. Olishi, ilmiy-ijodiy ishlar bilan shug‘ullanishini samarali tashkil etish, hamkorlikdagi Konsert dasturlarini muntazam asosda yo‘lga qo‘yishda yangicha tizim ishlab chiqish Zarur. Kadrlar ilmiy salohiyatini oshirish, ilmiy-ijodiy faoliyatni yanada rivojlantirish, Iqtidorli talaba yoshlarni ushbu yo‘nalishga keng jalb etish va soha mutaxassislarini Xorijiy turdosh oliy ta’lim muassasalarida qayta tayyorlash va ularning malakasini Oshirish, shuningdek, stajirovka o‘tashlarini tizimli tashkil etishda bir qator Kamchiliklar mavjud. Biz qoraqalpoq milliy musiqasining o‘rganilish masalalarini tahlil qilar ekanmiz, Hali sohada o‘rganilishi lozim bo‘lgan ilmiy ishlar va tadqiqot jarayonlari talab Darajasida emasligini anglaymiz. Bizga mutaxassislar yetishmaydi. Mavjud Mutaxassislarni esa ma’lum darajada qo‘llab-quvvatlashimiz kerak. Yurtimizda Sohaga oid OTMning ochilganligiga hali 20 yildan ortiq vaqt bo‘lmaganligini hisobga Olsak, hali sohani mukammal o‘rganadigan, yetuk olim-ziyolilarimiz yetishib Chiqishiga ishonamiz. Bu – davr talabidir!
Qoraqalpoq folklorida qoʻshiqlar oʻz ichiga katta bir janrni qamrab oladi. Qoʻshiqlar tematikasi boʻyicha har xil boʻlib, qoraqalpoq xalqining hayotida katta oʻrin tutgan. Ular odam bolasining tugʻilgandan boshlab umrining oxirigacha hayoti va hissiyotlari bilan mustahkam bogʻlanib kelgan. Folklordagi qoʻshiqlar bilan yozma adabiyotdagi qoʻshiqlarning oʻzaro aloqasi boʻlgani bilan ularni bir-biridan ajratib turadigan xususiyatlari bor. Folklordagi qoʻshiqlarning asosiy xususiyatlari koʻpincha xalq ogʻzaki ijodida avloddan avlodga oʻtib kelgan, xalqning kun koʻrishi, urf-odat va dasturlari bilan uzviy bogʻliq ogʻzaki ijro sanaladi. Baʼzi bir hollarda yozma kitobiy dostondagi ashulalar, xalq orasiga keng tarqalib, aholi oldida aytilib yurgan ijodkori maʼlum qoʻshiqlar ham xalq ogʻzaki qoʻshiqlariga aylanib ketishi mumkin. Masalan: „Bozatov“, „Oqsungul“, „ Ayjamol“ kabi ashulalar shunga misol boʻla oladi. Shunday qilib umuman xalq qoʻshiqlari deganda ijodkori unutilib ketgan, muxabbatga, mehnatga aloqador ashulalarni, ayrim tarixiy voqeaga aloqador ashulalarni, pand-nasihat, termalarni, beshik kuyi, bolalar ashulalarini, hawjarni, bet ocharlarni, yoʻqlovlarni tushunamiz. Xalq qoʻshiqlariga xalqning ogʻzaki va yozma ijodkori nomaʼlum dostonlardagi qoʻshiqlar yaxliti bilan kiradi. Masalan: „Alpomish“ yoki „G’arib oshiq“ va boshqa dostonlardagi ashulalar shular qatoriga kiradi. Xalq qoʻshiqlari mazmuni va shakli, koʻrkamliligi va oddiyligi bilan ajralib turadi. Xalq qoʻshiqlarining oʻziga xos haqiyqatlikni tasvirlash usuli bor. Masalan, bu ashuladan shuni aniqlaymiz:
Tong sahardan mol haydadim padaga,
Dasta-dasta gul tashladim dalaga
Aytib boring bizning yorga yangajon
Otin tashlab oʻzi kelsin shaharga
bunday shakl xalq qoʻshiqlarida koʻplab uchrashadi, shunaqa tasvirlash usullar qoraqolpoqlarga tan. Qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarini yigʻish 30-yillardan boshlab qoʻlga olingan. 1940-yili O.Kojurov tarafidan nashrga tayyorlangan „Qoraqolpoq xalq tvorchestvosi“ nomli toʻplamida qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarinan namunalar bosilib chiqdi. 1951-yili N.A.Baskakov I jildida Qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarining koʻp namunalariga xalq orasidan 20-30-40-yillarda yigʻgan materiallarini kiritgan. 50-yillarning boshida qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarini tadqiqotlash boʻyicha yangi davr boshlandi. Bu uch tomnan iborat „Qoraqolpoq adabiyoti tarixining ocherklari“ nomli N.Dovqaraevning doktorlik dissertatsiyasi boʻldi. Bu ishning birinchi tomi butunligicha qoraqolpoq xalq ogʻzaki ijodiyotidan olingan edi. N.Dovqaraevning bu mehnatining 1-2-tomlarining qisqacha varianti 1959-yili qoraqolpoq tilida Toshkentda bosildi. N.Dovqaraev asarining toʻliq yigʻindili tomida 1977-yili qoraqolpoq xalq ogʻzaki ijodiyotiga bagʻishlangan ishi qoraqolpoq tilida bosilib chiqdi. 1959-yili Fanlar Akademiyasining tarkibida Qoraqolpogʻiston filialining tuzilishi, uning tarkibida tarix, til va adabiyot institutining tashkillashtirilishi, uning ichida qoraqolpoq folklori sektorining paydo boʻlishi 50-yilning oxiri 60-yilning boshinan boshlab qoraqolpoq folklorini yigʻish, nashr qilish, tadqiqotlash, folklor ilmi sohasida yuqori momonlikdagi mutaxassislarni tayyorlashda yangi davr ochib berdi. Folklorning boshqa janrlar bilan bir qatorda xalq qoʻshiqlarini yigʻish masalasi qattiq qoʻlga olindi. Q.Maqsetov boshchiligidagi Qoraqolpoq folklori sektorining xizmatkorlari Q.Mambetnazarov, N.Kamalov, M.Nizomatdinov, T.Niyatullaev, Oʻ.Erpoʻlatov, Aʼ.Tadjimuratov v.b. folklor namunalarini Qoraqolpog'iston tumanlarida va unnan boshqa yerlarda 1959-yildan boshlab yigʻishga kirishgan.
bunday shakl xalq qoʻshiqlarida koʻplab uchrashadi, shunaqa tasvirlash usullar qoraqolpoqlarga tan. Qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarini yigʻish 30-yillardan boshlab qoʻlga olingan. 1940-yili O.Kojurov tarafidan nashrga tayyorlangan „Qoraqolpoq xalq tvorchestvosi“ nomli toʻplamida qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarinan namunalar bosilib chiqdi. 1951-yili N.A.Baskakov I jildida Qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarining koʻp namunalariga xalq orasidan 20-30-40-yillarda yigʻgan materiallarini kiritgan. 50-yillarning boshida qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarini tadqiqotlash boʻyicha yangi davr boshlandi. Bu uch tomnan iborat „Qoraqolpoq adabiyoti tarixining ocherklari“ nomli N.Dovqaraevning doktorlik dissertatsiyasi boʻldi. Bu ishning birinchi tomi butunligicha qoraqolpoq xalq ogʻzaki ijodiyotidan olingan edi. N.Dovqaraevning bu mehnatining 1-2-tomlarining qisqacha varianti 1959-yili qoraqolpoq tilida Toshkentda bosildi. N.Dovqaraev asarining toʻliq yigʻindili tomida 1977-yili qoraqolpoq xalq ogʻzaki ijodiyotiga bagʻishlangan ishi qoraqolpoq tilida bosilib chiqdi. 1959-yili Fanlar Akademiyasining tarkibida Qoraqolpogʻiston filialining tuzilishi, uning tarkibida tarix, til va adabiyot institutining tashkillashtirilishi, uning ichida qoraqolpoq folklori sektorining paydo boʻlishi 50-yilning oxiri 60-yilning boshinan boshlab qoraqolpoq folklorini yigʻish, nashr qilish, tadqiqotlash, folklor ilmi sohasida yuqori momonlikdagi mutaxassislarni tayyorlashda yangi davr ochib berdi. Folklorning boshqa janrlar bilan bir qatorda xalq qoʻshiqlarini yigʻish masalasi qattiq qoʻlga olindi. Q.Maqsetov boshchiligidagi Qoraqolpoq folklori sektorining xizmatkorlari Q.Mambetnazarov, N.Kamalov, M.Nizomatdinov, T.Niyatullaev, Oʻ.Erpoʻlatov, Aʼ.Tadjimuratov v.b. folklor namunalarini Qoraqolpog'iston tumanlarida va unnan boshqa yerlarda 1959-yildan boshlab yigʻishga kirishgan. Folklor sektorining xizmatkorlariga shu vaqtning oʻzida mashhur mavzular ustida ish olib borish, kelajakda kandidatlik dissertatsiya qilib yoqlash topshirildi. Qoʻshiqlar mavzusi ustida Aʼ.Tadjimuratov, N.Kamalov, M.Nizomatdinov urishdan keyingi davrdagi poeziyani, Oʻ.Erpoʻlatov urishdan oldingi poeziyani mavzu etib oldi. Qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarini Aʼ.Tadjimuratov dastur qoʻshiqlaridan boʻlib olib quyidagicha turlarga ajratadi:
Mehnat qoʻshiqlari
Muhabbat qoʻshiqlari
Din egalarin ochkoralovchi qoʻshiqlar
Bolalar qoʻshiqlari
Termalar
Toʻlgʻovlar
Tarixiy qoʻshiqlar Aʼ. Tadjimuratov dastur qoʻshiqlarini quyidagicha boʻladi: 1. Toʻy qoʻshiqlari — Toʻy boshlar — Aytislar — Bet ochar 2. Mung-sher qoʻshiqlar — Yoʻqlash — Singsuv — Hawjar 3. Aytimlar 4. Beshik yiri 5. Aytishlar Yuqoridagi turmush dastur qoʻshiqlarining boʻlinishida ham ayirim aniqsizliklar bor ekanini aytish lozim. Masalan aytislar qanday boʻlsa shunday oʻz oldiga bir janr. Hozirgi vaqtda aytisga javob aytis, shoirlar aytisi, chechanlik aytis kiritilib oʻz oldiga janr sifatida oʻrganilmoqda. Shuning bilan birga aytislar ham (badik, gulapsan, zikir solish, yaramazon, fotiha) dastur qoʻshiqlardan boʻlingan holda oʻrgatilmoqda.
Yurtimizda Sohaga oid OTMning ochilganligiga hali 20 yildan ortiq vaqt bo‘lmaganligini hisobga Olsak, hali sohani mukammal o‘rganadigan, yetuk olim-ziyolilarimiz yetishib Chiqishiga ishonamiz. Bu – davr talabidir!
Qoraqalpoq folklorida qoʻshiqlar oʻz ichiga katta bir janrni qamrab oladi. Qoʻshiqlar tematikasi boʻyicha har xil boʻlib, qoraqalpoq xalqining hayotida katta oʻrin tutgan. Ular odam bolasining tugʻilgandan boshlab umrining oxirigacha hayoti va hissiyotlari bilan mustahkam bogʻlanib kelgan. Folklordagi qoʻshiqlar bilan yozma adabiyotdagi qoʻshiqlarning oʻzaro aloqasi boʻlgani bilan ularni bir-biridan ajratib turadigan xususiyatlari bor. Folklordagi qoʻshiqlarning asosiy xususiyatlari koʻpincha xalq ogʻzaki ijodida avloddan avlodga oʻtib kelgan, xalqning kun koʻrishi, urf-odat va dasturlari bilan uzviy bogʻliq ogʻzaki ijro sanaladi. Baʼzi bir hollarda yozma kitobiy dostondagi ashulalar, xalq orasiga keng tarqalib, aholi oldida aytilib yurgan ijodkori maʼlum qoʻshiqlar ham xalq ogʻzaki qoʻshiqlariga aylanib ketishi mumkin. Masalan: „Bozatov“, „Oqsungul“, „ Ayjamol“ kabi ashulalar shunga misol boʻla oladi. Shunday qilib umuman xalq qoʻshiqlari deganda ijodkori unutilib ketgan, muxabbatga, mehnatga aloqador ashulalarni, ayrim tarixiy voqeaga aloqador ashulalarni, pand-nasihat, termalarni, beshik kuyi, bolalar ashulalarini, hawjarni, bet ocharlarni, yoʻqlovlarni tushunamiz. Xalq qoʻshiqlariga xalqning ogʻzaki va yozma ijodkori nomaʼlum dostonlardagi qoʻshiqlar yaxliti bilan kiradi. Masalan: „Alpomish“ yoki „G’arib oshiq“ va boshqa dostonlardagi ashulalar shular qatoriga kiradi. Xalq qoʻshiqlari mazmuni va shakli, koʻrkamliligi va oddiyligi bilan ajralib turadi. Xalq qoʻshiqlarining oʻziga xos haqiyqatlikni tasvirlash usuli bor. Masalan, bu ashuladan shuni aniqlaymiz: Tong sahardan mol haydadim padaga, Dasta-dasta gul tashladim dalaga Aytib boring bizning yorga yangajon Otin tashlab oʻzi kelsin shaharga Bunday shakl xalq qoʻshiqlarida koʻplab uchrashadi, shunaqa tasvirlash usullar qoraqolpoqlarga tan. Qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarini yigʻish 30-yillardan boshlab qoʻlga olingan. 1940-yili O.Kojurov tarafidan nashrga tayyorlangan „Qoraqolpoq xalq tvorchestvosi“ nomli toʻplamida qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarinan namunalar bosilib chiqdi. 1951-yili N.A.Baskakov I jildida Qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarining koʻp namunalariga xalq orasidan 20-30-40-yillarda yigʻgan materiallarini kiritgan. 50-yillarning boshida qoraqolpoq xalq qoʻshiqlarini tadqiqotlash boʻyicha yangi davr boshlandi. Bu uch tomnan iborat „Qoraqolpoq adabiyoti tarixining ocherklari“ nomli N.Dovqaraevning doktorlik dissertatsiyasi boʻldi. Bu ishning birinchi tomi butunligicha qoraqolpoq xalq ogʻzaki ijodiyotidan olingan edi. N.Dovqaraevning bu mehnatining 1-2-tomlarining qisqacha varianti 1959-yili qoraqolpoq tilida Toshkentda bosildi. N.Dovqaraev asarining toʻliq yigʻindili tomida 1977-yili qoraqolpoq xalq ogʻzaki ijodiyotiga bagʻishlangan ishi qoraqolpoq tilida bosilib chiqdi. 1959-yili Fanlar Akademiyasining tarkibida Qoraqolpogʻiston filialining tuzilishi, uning tarkibida tarix, til va adabiyot institutining tashkillashtirilishi, uning ichida qoraqolpoq folklori sektorining paydo boʻlishi 50-yilning oxiri 60-yilning boshinan boshlab qoraqolpoq folklorini yigʻish, nashr qilish, tadqiqotlash, folklor ilmi sohasida yuqori momonlikdagi mutaxassislarni tayyorlashda yangi davr ochib berdi. Folklorning boshqa janrlar bilan bir qatorda xalq qoʻshiqlarini yigʻish masalasi qattiq qoʻlga olindi. Q.Maqsetov boshchiligidagi Qoraqolpoq folklori sektorining xizmatkorlari Q.Mambetnazarov, N.Kamalov, M.Nizomatdinov, T.Niyatullaev, Oʻ.Erpoʻlatov, Aʼ.Tadjimuratov v.b. folklor namunalarini Qoraqolpog’iston tumanlarida va unnan boshqa yerlarda 1959-yildan boshlab yigʻishga kirishgan. Folklor sektorining xizmatkorlariga shu vaqtning oʻzida mashhur mavzular ustida ish olib borish, kelajakda kandidatlik dissertatsiya qilib yoqlash topshirildi.
Toshkent shahriga o‘tkazilib, Toshkent shahri saralash bosqichidan o‘tganlar bo‘lsa Moskva shahriga yo‘llanma olgan. Bu bir jihatdan xalq orasidan yosh iqtidor egalarini yuzaga chiqargan bo‘lsa, ikkinchi bir jihatdan qoraqalpoq milliy musiqa madaniyatini dunyoga tanitishdagi ilk qadamlar edi. Olimpiadaning bir nechta bosqichlaridan o‘tgan yosh iqtidor egalari hukumat tomonidan maqtov yorliqlari bilan taqdirlangan va eng so‘nggi bosqichdan ya’ni, Moskva shahridan katta muvaffaqiyatlar bilan qaytgan ishtirokchilar Respublikamizning barcha hududlarida o‘zlarining yakkaxon konsertlari orqali o‘z san’atini xalqqa in’om etish baxtiga muyassar bo‘lgan. Bunday yakka konsertlarning ko‘pchiligi A.Shamuratova va milliy madaniyatimizning darg‘alari Xo‘jambergen Niyazov (O‘giz jirov), Yesemurat jirov, Abbaz shoir, Sadiq shoirlar o‘zlarining ijodiyoti bilan xalqimiz san’atini va boy adabiyotini bir pog‘ona yuqori ko‘tarib qoraqalpoq madaniyatini yuksaklarga ko‘tarilishida asosiy tayanch vazifasini bajargan.
O‘zbekiston davlat konservatoriyasi “Bastakorlik san’ati” magistratura mutaxassisligining 1-kurs talabasi sifatida men qoraqalpoq milliy musiqasi tarixini,
O‘ziga xos xususiyatlarini chuqur o‘rganish orqali ma’lum bir qo‘shiq kuyini tanlab,
Magistrlik dissertatsiyamning yirik ijodiy asarida ishlatishni maqsad qildim. Shu bois keyingi rivojlanish bosqichlarini ham tubdan o‘rgandim. Ta’kidlaymanki, qoraqalpoq milliy musiqasining o‘rganilgan masalalari va tadqiqot jarayonlari yo‘lga qo‘yilgan yillardan so‘ng xalq kuylaridan kompozitorlik ijodiyotida foydalanish orqali yuksak darajada ko‘p ovozli musiqa namunalari yaratilgan. Xususan, 1938-yili Qoraqalpog‘istonda musiqa san’atini yanada rivojlantirish maqsadida bir qator ijodkorlar ish olib bordilar. Jumladan, kompozitor D.Tumanyan xalq kuylarini qayta ishlab, fortepiano, skripka, violonchel cholg‘ulari
Ijro qilishga moslashtirdi. Baxshi J.Shamuratov bilan birgalikda S.Majitovning
“Bag‘dagul” pyesasining yangi variantiga musiqa yozdi. Pyesada qoraqalpoq xalq
Kuylari: “Bo‘zatov”, “Adingnan”, “Diydim aman”, “Zarli qiz”, “Muxalles”,
“Besperde”, “Ayjamal”, “Oh, nozli yor”, “Azizim”, “Dad alingnen”, “Ne foyda” va
Boshqa asarlar yangi ohang-bo‘yoqlar bilan, og‘ishma va nolalar bilan boyitilib, ko‘p qismli musiqa yaratildi. 1950-1960-yillari qoraqalpoq musiqa madaniyati uchun o‘zgarish va yangiliklarga to‘la davrlar bo‘ldi. Qoraqalpoq musiqasida yirik janrlarning paydo bo‘lishi kompozitor J.Shamuratov bilan A.Xalimovning ijodida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Mazkur janrlarning milliy musiqamizga ta’siri va o‘rganilishiga rus kompozitorlarining simfoniya, kantanta va konsert asarlari namuna sifatida xizmat qilgan. Xususan, A.Xalimovning ijodi milliy musiqamizning tadqiqot ishlari va rivojlanish istiqbollari sifatida hozirgacha alohida e’tirof etiladi.
A.Xalimovning Boshqa Kompozitorlardan Farqli Jihati Shunda, u Qoraqalpog‘istonda o‘z ijodini katta janrlardan boshladi. Kompozitorning yuksak
Muvaffaqiyatlaridan biri – polifonik usul imkoniyatlarni xor asarlarida qo‘llanuvchi
Kompozitorlarning birinchilaridan edi. O‘sha davrdayoq 30 dan ortiq ko‘p ovozli
Xorlarning muallifi bo‘ldi. Ularning ichida 1956-yili S.Xo‘janiyazov she’riga Yozilgan “Erkinlik ovozi” xori murakkab musiqasi xor janrining qoraqalpoq Musiqashunosligi rivojidagi noyob ijod mahsuli bo‘lib qolmasdan, kompozitorning Musiqa san’atiga qo‘shgan katta hissadir. Uning bu asari dastlabki ko‘p ovozli qoraqalpoq xori bo‘lib unda milliy koloritni O‘zida jamlagan milliy qoraqalpoq qo‘shiq ijrochiligi usullarining qo‘shimchalari Asosida yozilib, ikki davr musiqasini uyg‘unlashtira olgan. Mazkur asar solist, xor va Orkestr uchun yozilgan. A.Xalimov xor asarlari bilan birga simfoniya janridagi ijodiy Ishlari bilan ham katta hurmat-ehtiromga sazovor bo‘lgan. Xalq kuylari bilan musiqalarini notalashtirib, jamlab to‘plam etib chiqarish Masalasini kompozitor A.Xalimov o‘z tajribasida sinab ko‘radi. Lekin bu notalar Baxshi, jirovlarga uchun mos emasdi. Uning kitobida musiqalari tovushda faqat Melodiyalarigina berilgan bo‘lib, ularning barchasida dutorda chertishga to‘g‘ri Kelavermagan. Dutor sozlarining ijro jarayonida ayrim vaqtlari uning ba’zi dastalari, Qochirmalari bir-biriga o‘xshab ketadi. Vaqtning o‘tishi bilan ular sozandaning Yodidan chiqib ketish xavfi ham vujudga keladi. Shunga qarab boshqa musiqa Unsurlarida xato yuzaga kelishi mumkin. Bu xato-kamchiliklar xalqning milliy Musiqasini o‘rganishdagi xatoliklarga yo‘l ochib, hattoki katta konsertlarda ham Ko‘zga tashlanib turgan. O‘sha davrda musiqashunoslar uchun ishlab chiqilgan Qo‘llanmalarining hammasi ham ta’lim muassasalaridagi o‘quvchilarga, talabalarga Musiqa darslarining barcha turlarini nota orqali o‘tadigan bo‘lsa hamki faqat Qoraqalpoq milliy musiqasi uzoq yillar og‘zaki o‘rgatish usuli bilan o‘rgatilgan. Maktablarda aniq turdagi davlat standartga asoslangan stabillashgan o‘quv Darsligi bo‘lmaganligi sababli o‘quvchilargagina emas, ustozlar ham katta Tushunmovchiliklarga duch kelib, o‘zlarining tushunchasi bo‘yicha har qaysisi har xil Turda o‘qitgan 1957-yili qoraqalpoq musiqasining rivojlanishida va tadqiq etilishida nihoyatda Ahamiyatli masalalar qayta ko‘rib chiqiladi. Chunki Toshkent shahrida dekada O‘tkazilishi rejalashtirilgan edi. Uni bartaraf etish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqish zaruriyati yuzaga Keladi. O‘sha yilning o‘zida Toshkent shahrida qoraqalpoq madaniyat va adabiyot Kunlari o‘tkaziladi. 1957-1966-yillari O‘zbekiston kompozitorlari uyushmasining Qoraqalpog‘iston bo‘limining tashkil etilishi va qoraqalpoq xalq sozlari orkestrining Tashkil etilishi madaniyat va san’atimiz tarixida ulkan iz qoldirgan. Orkestrning tashkil etilishida O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston Respublikalarida Xizmat ko‘rsatgan san’at arbobi, taniqli kompozitor, dirijor, ustoz Abdreyim Sultanovning xizmatlari beqiyosdir. Shu bilan birga, 1959-yili O‘zbekiston Fanlari Akademiyasining Qoraqalpog‘iston filiali qoshida san’at tadqiqoti bo‘limi ochilib, bu Yerda olimlar tomonidan xalq musiqalari bilan birga kompozitorlarning asarlari Yig‘ilib ularni yozib olish va ilmiy jihatdan tadbiq etish ishlari olib borila boshladi. Qoraqalpoq musiqa madaniyatida musiqashunoslik ilmi rivojlanib, qoraqalpoq Musiqa san’atining o‘rganilish masalalari va tadqiqot jarayonlarini mutaxassislar, Tanqidchilar va musiqashunoslar T.Adambayeva, K.O‘tegenov, S.Levchenko, O.Xomyakova, N.Maksimova, A.Malikov, Q.Qurbanov, G.Kamalovalar o‘z ilmiy Ishlarida yozib qoldirgan. Qoraqalpoq musiqa san’atining o‘rganilish jarayonlari Haqida gapirar ekanmiz, bunda sohaning birinchi yetuk olimasi Tajigul Adambayevaning ilmiy va ijodiy faoliyatiga to‘xtab o‘tish o‘rinlidir. Tajigul Adambayeva (1931-2008) – Respublikamizda san’atshunoslik fanlarining birinchi Nomzodi. U urush yillarida bolalar uyida tarbiyalanib, To‘rtko‘ldagi musiqa Maktabida tahsil olgan. 1943-yili Qoraqalpog‘istondan to‘rt o‘quvchi Toshkentdagi Gliyer nomidagi musiqa maktabiga yuboriladi. Ularning orasida Tajigul fortepiano Sinfi bo‘yicha ta’lim olib, 1950-yili bitirib chiqadi. O‘sha yilning o‘zida Toshkent davlat konservatoriyasining tarix-nazariya Fakultetiga o‘qishga kirib, 1955-yili tamomlaydi. 1959-yildan boshlab O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog‘iston filiali N.Dauqarayev nomidagi tarix, til va Adabiyot institutida san’atshunoslik sektorida faoliyat olib boradi. Yosh Musiqashunos qoraqalpoq milliy musiqasining o‘rganilish masalalari va tadqiqot Jarayonlarini Filolog Olimlar N.Dauqarayev, Q.Ayimbetov, I.Sag‘itov, M.Nurmuxammedovlardan namuna olishdan boshlagan bo‘lsa, keyinchalik, T.A.Jdanko va Baskakovlarning tarixiy asarlarini o‘rganadi. T.Adambayeva keyingi
Tadqiqot ishlari Markaziy Osiyo musiqasiga e’tibor qaratib, tadqiqotchi A.Eyxgorn, A.Zatayevich, V.Belyayev, A.Jubanov, V.Vinogradov, B.Yerzakovich, Ya.Pekker, T.Vizgo, I.Akbarov, F.Karamatov mehnatlarini chuqur o‘rgandi. Ularning ba’zilari Bilan uzviy aloqa o‘rnatib, o‘zining ilmiy tajribalarini yanada mukammallashtiradi. Qoraqalpoq musiqasining tarixini chuqurroq tadqiq etishga bel bog‘ladi. Uzoq yillar davomida T.Adambayeva xalq musiqasini magnit lentaga yozib Olish uchun shaharma-shahar, ovulma-ovul kezib yurib xalqimizning bebaho Merosini notaga tushirish, jirov-baxshilardan o‘tgan zamonning xalq ijodkorlari, Ijrochilari va sozandalari haqida tarixiy ma’lumotlar to‘plash, ularni
Ma’lum tizimga Tushirish va ilmiy-amaliy konferensiyalar o‘tkazishda, jamoatchilik ishlarda faol Qatnashgan. 1967-yili “Erta davrdagi qoraqalpoq xalqining musiqa madaniyati” nomli Mavzuda Almata shahrida nomzodlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qiladi. Shu yillardan keyin to‘plagan va tadbiq qilgan mehnatini 1976-yili “Revolyusiyagacha Qoraqalpoq Musiqasi” nomi Ila Nukus Shahridagi “Qoraqalpog‘iston” nashriyotidan kitob qilib chiqaradi. Mazkur kitobda xalq Qo‘shiqlarining janrlari va tarkibi, kompozitorlarining ijodi, qoraqalpoq musiqasining Boshqa qardosh xalqlar musiqasi bilan bog‘liqligi haqida keng turda tarixiy, nazariy Va amaliy jihatdan tushunchalar berilgan. 1985-yili “Qoraqalpog‘iston” nashriyotidan chiqqan “Qoraqalpoq sovet Musiqasining tarixidan” nomli kitobi ham qoraqalpoq musiqashunosligida ahamiyatli Manba bo‘lib xizmat qilgan. Tajigul Adambayeva A.Xalimovning keng diapazonli Ijod.


Xulosa
Qoraqalpoq musiqa madaniyatida, O‘rta Osiyoning boshqa xalqlari singari,
O‘zining murakkab ichki tuzilishiga ega bo‘lgan asosiy qatlamlari: an’anaviy musiqa Va Yevropa kompozitorlik ijodiyoti asosida rivojlangan professional (yozma) turdagi Zamonaviy musiqa san’ati misolida gavdalanadi. Xususan, Qoraqalpog‘iston musiqa Hayotida folklor va an’anaviy musiqa san’ati janrlari (baxshi, jirov, qissaxonlik) va Yangi ijro janrlari (simfonik musiqa, balet, opera) rivojlanib bormoqda. Zero, An’anaviy musiqa madaniyatining boshqa turlari va janrlari bilan birga, jirov va Boshqalar ijodi Qoraqalpoq xalqining asl milliy madaniy qadriyatlarining ifodasi Sifatida o‘zining madaniy ahamiyatiga ega. Tarixga nazar tashlasak, eramizning Birinchi asriga tegishli ajoyib madaniy meros sifatida “Ayirtam”dan topilgan “Ud” Asbobi, 1946-yili arxeologik ekspeditsiya natijasida “Topiraq qal’adan” toshga o‘yib Chizilgan rasmda “Arfa” chalib turgan musiqachini ham 1947-yili yana shu Tuproqlardan ikki torli dutor turidagi cholg‘u asbobini ushlab turgan inson Fragmentini topilishi buning yaqqol dalilidir. Mana shu musiqa asboblarining rasmi Chizilgan yodgorlikning, shuningdek og‘zaki va yozma bitiklardan qoraqalpoq Xalqining ota-bobolarimizning makonidan topilishi ham keng tarmoqli qoraqalpoq Xalqining boshqa tug‘ishgan millatlar xalqlardagi singari, musiqa madaniyatiga ega Bo‘lganligidan darakdir. Ming afsuski, hozirda milliy musiqa san’ati sohasida yuqori malakali bakalavr Va magistrlarni, shuningdek, ushbu sohada chuqur tadqiqotlar olib borish salohiyatiga Ega bo‘lgan ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlarni tayyorlash va musiqashunoslik, San’atshunoslik, teatrshunoslik sohalarga falsafa fanlari nomzodlarini Tayyorlab berish tizimini soddalashtirish zarur. Ilmiy tadqiqotlar natijalari bo‘yicha
Ma’naviy-ma’rifiy va ilmiy-ommabop adabiyotlarni tayyorlash va nashr qilish tizimi Qoraqalpog‘istonda deyarli rivojlanmagan. San’atshunoslik fanlari bo‘yicha ilmiy Darajalar beruvchi ya’ni OAKning jurnallari umuman yo‘q.