O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universiteti

Kavsar Turdiyeva 
Kavsar Turdiyeva (1958-yilda tug`ilgan) Toshkent davlat universiteti va 
Sankt-Peterburg davlat universitetida o`qigan. 1994-yilda "Hozirgi zamon bolalar 
sheriyatida manaviyat muammolari" mavzusida nomzodlik dissertatsiyasini himoya 
qilgan. Shoiraning "Varrak", "O`ynayapman, o`ylayapman", "Qush bo`lib uchgan 
ona", "Raqamlar bo`ylab sayohat", "Quvnoq alifbo bo`ylab sayohat" kabi kitoblari 
chop etilgan. Kavsar Turdiyeva ijodida ona tili va ona tili faniga oid sherlarning 
rangbarang namunasini uchratishimiz mumkin. Xususan shoiraning Ona tilim 
sherida ona tilining naqadar go`zal va mano mazmunga boy ekanligi aytib o`tilgan. 
Bu barmoq vaznida yozilgan bo`lib, 4+3 shaklida turoqlangan. Ona tilim sherida ona 
tilimiz onalarning allasiga, opa-singillarning yallasiga, momolarning hikoyalarida 
namoyon bo`lishi sherda juda chiroyli tasvirlangan. Shoiraning Tillar ko`pdir 
dunyoda sherida esa tillar haqidagi tarif shunday boshlanadi: Tillar ko`pdir dunyoda, 
Bir- biridan ziyoda. Kulib bizlarga qarab, Arabcha sozlar arab. Kavsar Turdiyeva 
ijodida nafaqat ona tilimizga muhabbat, balki o’zbek tilining nazariy qirralarini 
poetik talqin etishi muhim ahamiyatga ega. Shoiraning alifbodan boshlab, ozbek 
tilining soz turkumlari, gap bolaklari, kelishik 279 qoshimchalarigacha lirik ifoda 
etishi diqqatga sazovor. Aynan shu jihat shoiraning oziga xos yonalishini belgilaydi 
desak, yanglishmagan bolamiz. Ilmiy tushuncha, nazariy malumotlarni badiiy so`z 

---

8 
yordamida obrazlantirib, mustaqil sujet, kompozitsion butunlikda lirik ifodalaydi. 
Masalan, uning Ot sherida ot soz turkumi shunday tariflanadi : Bosh so`z turkumi , 
otdir u Barchaga ham yoddir u. Atoqli , Turdosh bo`lar, Bazan harfi bosh bolar. 
Haqiqatan, mustaqil va yordamchi soz turkumlari ichida birinchi bo`lib Ot so`z 
turkumini o`rgnamiz. Kavsar Turdiyeva ijodidagi ushbu sher o`quvchiga aniq va 
tushnarli tarzida ot so`z turkumini ifodalash uchun ikki guruhga bo`linishi 
takidlangan. Yoki: 
Yigirib turli ipak,
Kiygandek turfa ko’ylak. 
Goyo bir - bir kelishib, 
Kelgach olti Kelishik. 
Shoiraning ushbu she’rida nafaqat atoqli va turdosh ot balki, kelishiklarga ham 
murojaat qilishini ko`rish mumkin. Sherda kelishiklar badiiy sanatning tashxis sanati 
asosida aytib o`tilgan. 
Ot go`yoki nurlanar,
Kelishikda turlanar.
So`ng o`zgarib bir onda,
Tuslanadi shaxs-sonda.
She’rda so`zlar kelishik qo`shimchalarini olib turlansa, shaxs-son qo`shimchalari 
bilan tuslanishi nazariy jihatdan haqiqatligi ayonlashadi. Kavsar Turdiyeva yana bir 
sherida o`z va ko`chma manoda ishlatiladigan so`zlarni ajratishni poetik ifodalaydi: 
Ovqat achchiqdir, yema! 
Menga achchiq so`z dema.
Kelib qoldi kumush qish,
Men qo`ydirdim oltin tish.

---

9 
Bundan biz qaysi so`z birikmasi o`z ma’nosida, qaysi so`z birikmasi ko`chma 
ma’noda ekanligini yaqqol ko`rish mumkin. Yani ushbu misrada achchiq ovqat oz 
manosida va achchiq soz kochma manoda ekanligini oquvchilar qiynalmasdan topa 
oladilar. Keyingi misradagi kumush qish hamda oltin tish shunga misol bo`la oladi. 
Ushbu misradagi Kumush qish so`z birikmasi ko`chim manoning metafora asosida 
qollanilgan. Alifbe- she’rlar turkumi nafaqat boshlang`ich sinf o`quvchilarining 
savod chiqarishlari uchun, balki harfiy san’at asosidagi badiiy ijodga daxldorligi 
bilan e’tiborni tortadi. Istiqlol yillarida alifbe sherlarning yanada rang-barang 
namunalari yaratildi. 
Alifbe-she’rlar odatda, deb yozadi adabiyotshunoslar, yangi alifbo qabul 
qilinishiga bevosita aloqadordir” 
Darhaqiqat, lotin yozuviga asoslangan yangi alifboni yosh avlodga teran 
singdirish, shu bilan birga katta avlodning ham bu jarayonga o`rgatishda she’riy 
alifbolarning ahamiyati katta. Xususan, alifboni badiiy ijodning turli kompozitsion 
shakl va usullarida, janriy xilma-xillikda ifoda etish bu maqsadning ijobiy 
ko`rinishlaridir. Jumladan, o`zbek bolalar sheriyatida Kavsar Turdiyeva ijodi aynan 
lotin yozuviga asoslangan alifbe-sherlarga boydir. Shoiraning ko`pgina sherlari 
o`quvchiga alifboni nafaqat nazariy jihatlarini, balki uning mumtoz adabiyotimizga 
xos ananalar, sheriy sanatlar vositasida anglatishga xizmat qiladi. Muallifning 
Kasblar she’rga aylandi, alifbega joylandi she’rida alfavit tartibidagi harflar saf 
tortib, o`zi bilan boshlanuvchi kasblar haqida so`z yuritadi. Har biri 10-14 misralik 
sherda aniq bir kasb-hunar haqida so`z boradi, ular o`zaro mustaqil sujetga ega 
bo`lsa-da, barchasi yo bo`lsammi so`zidan boshlangani, mantiqiy bog`lqligiga ko`ra 
yaxlit sherdir. Alifbe sher orqali o`quvchilar o`ttizdan ortiq kasb-hunar haqida 
tasavvurga ega bo`ladilar. Rost, sherda kichkintoy bolalarning tasavvuriga hali 
sig`maydigan kasblar haqida ham fikr yuritiladi. Masalan, elchi, g`avvos, 
lug`atshunos kabi. Ammo shoira o`zining zamondosh o`quvchilarini yangi voqelik, 

---

10 
chet tillarini 1-sinfdan o`rgatilishi va xalqimizning iqtidorli farzandlari tafakkuriga 
mos fikr yuritishni ko`zlaydi. Bunda shoira tajnisli so`zlardan ham foydalangan: 
Yo bo`lsammi yozuvchi, Hikoyalar yozuvchi. Roman, qissam yozilsa, 
Kitoblarim bosilsa. Taniqli bo`lsam behad Darrov so`rashsa dastxat. Intervyular 
olishsa, Tinglab qoyil qolishsa. Menga berganlar savol Javobimga qolsa lol. Bu 
istiqlol davri alifbo-sherlarining yorqin namunasi ekanligi bilan ham etiborli. Unda 
davrning nafasi ufurib turishidan tashqari, mazmun mohiyatida XXI asrning 
intellektual salohiyati aks etgan. Masalan, jurnalist bo`lishni orzu qilgan yosh lirik 
qahramon xabar yozib, elektron pochta orqali tashlashni reja qiladi, uchuvchilik 
haqida oy`laganda Marokash va Anqaradan bemalol Vataniga uchib kelishni 
xohlaydi. Shu kabi yuksak orzular qanotiga shaylangan lirik qahramon cho`ponlik, 
nonvoylik, kulolchilik, zargarlik kabi ota-bobolarining kasbini ham unutmay, ular 
to`g`risida o`rinli mulohaza yuritadi. Natijada, bunday alifbe sherlar faqat jajji 
o`quvchilarni emas, balki o`smirlarning kasb tanlashga bo`lgan qiziqishlarini 
uyg`ota olishi bilan ham ahamiyat kasb etadi.