O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti
Download 0.84 Mb. Pdf ko'rish
|
2020 lugʻat
|
B Baxolash qo’rquvi- Bizni
boshqalar qanday
baxolashlaridan xavotirlanishimizdir. 12
Bashoratgo‘ylik - sezgi a’zolari va aqliy tafakkurga acoslanmagan holda tashqi olamning ob’ektiv hodisalari haqida bilimga ega bo‘lish. Belgi - sezgi a’zolarimiz orqali idrok qilinadigan narsa va hodisalar yoki ma’lum muloqot jarayonidagi xatti-harakatlarning vakili-belgisi vazifasini o‘tovchi narsa yoki hodisa.
qo‘llanadigan belgilarni birlashtiruvchi belgilar to‘plami. Bedor xolat-bosh miya yarim sharlaridagi tegishli nerv markazlarining qo’zg’alishi bilan belgilanadigan uyqudan tashqaridagi ongli xolat. bilish.
Bine va Simon tomonidan ishlab chiqilgan (1904). Ular ilk bor eksperimental psixologiyaga asos solishgan.
psixologiyada E.Gekkel tomonidan ochilgan biologik qonun bo‘lib, ynra ko‘ra ontogenez filogenezni takrorlaydi deb hisoblanadi. Odam psixikasining ontogenezda birinchi signallar tizimiga tayangan holda amaliy faoliyat asosida avval oddiy ehtiyojlarni qondirishdan boshlanib, keyii emotsiya va bilim rivojlanadi, so‘ngra ikkinchi signallar tizimi asosida ong shakllanadi, deb hisoblaydi.
odamni uning tarjimai holi bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlar orqali o‘rganish usuli. Birga qayg’urmoq - birovning yoki ijtomiy guruhning holatiga mos ravishda emotsional holatga tushish. Bevositalik-borliqdagi narsa va xodisalarni yordamchi vositalarini qo’llash orqali bilish usuli. Bexushlik-haddan tashqari kuchli ta’sir natijasida turli psixik yoki psixopatologik sabablarga ko’ra aqlning ko’chishi. Bid’at-gurux yoki uning alohida a’zolariga nisbatan asossiz salbiy ustanovka. 13
Bilish – olamning inson ongidagi in’ikos etish jarayoni . inson o‘zini qamrab olgan atrof – muxit to‘g‘risida bilish va tasavvurga ega bo‘lmay turib, faoliyatning biron bir turi bilan shug‘ullana olmaydi. Bilishning maxsuli natijasi bilim bo‘lib, har qanday kasbni egallash faqat bilim orqali ro‘y beradi. Binokulyar idrok-narsa va xodisalarni, ularning fazoda tutgan urni, shakli, xolati va bir-biriga nisbatan munosabatlarini ikki ko’z orqali idrok qilish. Birlamchi jarayon-tug’ma extiyojlarni fantaziyada qondirish asosiy extiyojini qondirish bilan assotsiyasiya qilinadigan ob’ekt obrazni shakllantirganda individumning keskinligi kamayishini izoxlaydigan psixologik fenomen. Birgalikda aziyat chekmoq - birovning hislari, fikrlarini tushungan holda unga ma’naviy dalda berishning bir turi. Birinchi signal - narsa va hodisalarning sezgi a’zolariga besita ta’sir etishi natijasida bosh miya yarim sharlari qobig‘ida hosil bo‘ladigan shartli muvaqqat nerv bog‘lanishlari. U sezgi va idrok turlarida namoyon bo‘ladi.
falsafiy tushuncha. Bosh miya- markaziy nerv tizimining old (yuqori,oliy) qismi bo‘lib, u bosh miya qobig‘ida joylashgan oliy nerv tizimining moddiy asosi. B.m.ning o‘rtacha og‘irligi (odamniki) 1470 g.
bilimlar birgalikda foydalaniladigan fanlararo soxa. Bixevorial tasdiq-Ijtimoiy ko’tishlar odamlarni ayrim harakatlar qilishga majbur qiladi, natijada ularning xulqi boshqalarni shu kutishlarini tasdiqlash uchun undashga sabab bo’ladi.
xayvonlar xulqini o’rganishdan iboratdir degan fikrni ilgari suruvchi oqim. Biografik usul - bu usul yordamida shaxsning avtobiografiyasi (tarjimai holi), unga berilgan tavsifnoma, tutgan kundaliklari, yozishmalari, biografik ma’lumotlar, xatlar, esdaliklari o‘rganiladi. Shuningdek, uning bilish jarayonlari,
14
qobiliyati, iste’dodi, talanti va aqliy, axloqiy, irodaviy sifatlari ham o‘rganiladi. Birinchi nuqtai nazar –biologik nuqtai nazar bo’lib,bu nazariya Alturizimni biologikextiyoj sifatida qaraydi va uniinsonga tug’ma holda beriluvchi instinktiv xulq-atvor leb baxolaydi.
borliqni boglanish va o’zaro munosabatlarda idrok qilish xususiyatining yo’qolishi.
yoki tarbiyaviy ta’sir ko’rsatmaslik natijasida kelib chiqadigan salbiy ijtimoiy xodisa.
bilan va avlodlar orasida kechadigan jarayoni. Boshqaruv– shaxs va jamiyat munosabatlarida ijtimoiy, individual munosabatlarni o‘rnatish ga qaratilgan jarayon. Belgi - hissiy idrok qilinadigan narsa, hodisa va voqea bo‘lib, u muloqot jarayonida boshqa narsa va hodisaning o‘rshshi. Masalan: - yo‘l yo’q, ~> belgisi yo‘l o‘ng tomonga buriladi mazmunini bildiradi.
bir-biriga boglanishi bilan amalda ifodalanadi. Badan bilan sezish - ob’ektiv olamdagi narsalarni, ularning ba’zi belgilarini teri hamda muskul harakat sezgilarining murakkab yig‘indisi orqali aks ettirishdan iborat idrok turi.
15
Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur, qatra-qatra yig‘ilib daryo bo‘lur. Alisher Navoiy
yengishda ko‘rinadigan iroda kuchidir. Daktilogiya - harflar va so’zlarni qo’l barmoqlarining turli xolatlari yordamida ifodalashdan iborat maxsus nutq formasi. Daktilografiya - har qanday qullay tekislikda barmoq bilan yozib, fikr olishuv usuli.Daktilografiya yordamida kar-soqovlarning kaftiga oddiy harflar yozish orqali muayyan fikrlar bildiriladi.Bu usul orqali kar qanday sog’lom odam ko’r-kar-soqovlar bilan fikr olish imkoniyatiga egadir. Daltanizm - ko’z turpardalaridagi ko’zacha kujayralari funksiyasining buzilishi natijasida qizil rangni ajrata olmaslikdan iborat ko’ruv sezgisi nuqsoni. Dangallik - psixik xususiyat bo‘lib, u uchta turda namoyon bo‘ladi. Irodaviy zo‘r berishni talab qiluvchi, faoliyatni bajarishni istamaslik, ana shu faoliyatsizlikdan zavq qilish.
pastlik, aqliy rivojlanmaganligidan iborat psixopatologik nuqson. Deduksiya - umumiydan yakkaga qarab borish yoki bir qancha ma’lum umumiy xukmlardan yangi yakka bir xukm keltirib chiqarishdan iborat xulosa chiqarish turi, mantiqiy tafakkur formasi.
taraqqiyotining psixofiziologik xususiyatlari, ularga ta’lim va tarbiya berish qonuniyatlari haqidagi fan.
qo’rquvi; anonimlikni taminlaydigan va alohida individga diqqatini tortmaydigan guruxli vaziyatlarda paydo bo’ladigan xolat.
16
Degustator - ozuqa maxsulotlarining, ayniqsa vino, choy kabilarning aniqlab beruvchi, kuchli maza sezgirligiga ega bo’lgan mo’taxasis. Degustatsiya- vino, choy kabilarning mazasini totib kurib, ularning sifatini belgilashdan iborat o’ta kuchli ravishda rivojlangan sezgirlik darajasi. Demensiya-bosh miyada sodir bo’lgan turli organik o’zgarishlar natijasida aqliy qobiliyatning o’ta darajada pasayib ketishi. Demaralizatsiya - muayyan jamiyatdagi xatto elementar axloq normalariga ham rioya qilmay, axloq prinsiplarini oyoq osti qilishdan iborat xulqiy tubanlik, ijtimoiy-axloqiy buzuqlik.
ko’rsatishlari uchun barcha sharoitlarni yaratadi.Demokratik lider gurux oldiga umumiy masalani kutaradi, ishining konsepsiyasini belgilaydi, lekin ishni qanday amalga oshirish yo’llarini guruhning a’zolari xal qilishlari lozim. Depressiya - ruxiy tushkunlik, ma’yuslik, xastalik, ojizlik kabi salbiy kayfiyatlardan tashkil topgan psixopatologik xolat. Deyteranopiya-ko’ruv sezgilarining rang ko’rishligi degan kasallik turi. Deyteranopiyada yashil ranglar kul rang, sariq, to’q qizil ranglar bilan almashtirib yuborilish xolati.
ob’ektiv muloxazalar atributsiya va bashoratlar tuza oladigan odamlar tendensiyasi deyiladi.
ruxiy xususiyatining begonalashuvi. Derealizatsiya-o’rab to’rgan borliqni buyumlar shakli, oraliq masofa va vaqtga nisbatan idrok etishning buzulishi. Determinizm-Bizning butun xulqimiz qandaydir xodisalar ta’siriga bog’liq va shuning uchun erkin namoyon bo’lmaydi deb tasdiqlash. Deviant xulq – atvor – ijtimoiy deviantlikni kiritib chiqaruvchi xulq – atvor 17
Dezinformatsiya samarasi - Hodisaning sodir bo’lishidagi ishtirok etgan odam u haqda yolg’on axborot oladi va keyinchalik bu dezinformatsiyani bo’lib o’tgan xodisa haqidagi o’z xotirasiga kiritib qo’yadi.
sharoitidagi mo’ljalning buzilishi. Depersonalizatsiya holati- bu holatda bemor kimligini biladi,ammo o’zini o’zgarganday sezadi,bu ham hamma vaqt bo’lavermaydi va nimasi o’zgarganini aniq aytolmaydi. Bu bosh holat miyning organik shikastlanishida va shizofreniyada uchraydi.
harakatchanlik. stereos-qat’iy, tipos-iz) bir xildagi tashqi taassu-rotlarning ko‘p martalab takrorlanishi natijasida bosh miya yarim sharlari qobig‘ida hosil bo‘ladigan, ma’lum darajada qat’iy shartli reflektor yoki muvaqqat nerv bog‘lanishlari sistemasi. Dinamik stereotipning hosil bo‘lishi kishida muayyan malaka va odatlarning tarkib topishini, kishining muayyan hayot sharoitlariga moslashuvini ta’minlaydi.
qo’zg’ovchiga aniq javob
reaksiyasini qaytarib, boshqa o’xshash qo’zg’ovchilarga beriladigan javoblarning tormozlanishidan iborat turi. Dil- jon,qalb,yurak,ko‘ngil markaziy osiyo falsafiy tafakkurida ushbu tushunchalar deyarli bir xil ma’noda ifodalanib borliqning nomoddiy asosida hamda insonning tub mohiyatini ifodalash uchun xizmat qilib kelgan.
jamoa a’zolarining ko’nglini topabilishga intilish ijobiy xarakter. Diplopiya - ko’zni harakatlantiruvchi mushaklarning zararlanishi, binobarin idrok qilinayotgan narsalar tasvirining ko’z to’r pardasining nuqtalarga 18
tushmasligi natijasida narsalarning ikkita bo’lib ko’rinishidan iborat idrok patologiyasi. Diqqatsizlik-diqqatni ob’ektga yo’naltira va to’play olmaslik, atrofdagi kishilarga nisbatan e’tiborsizlik yoki iltifotsizlikdan iborat salbiy xislat. Diqqat depressiya-turli tashqi va ichki omillarga ko’ra ob’ektda to’planishi va mustaxkamlanishining kuchsizlanishi va buzilishi. Diqqatning taqsimlanishi - ayni bir vaqtda diqqatimizning bir necha narsaga qaratilishi, bo‘linishi. Diqqatning barqarorligi - diqqatning uzoq vaqtgacha ma’lum ob’ektga qaratilib, uning ustida to‘pdlanib turishi. Diqqatning ko’lami - ayni bir vaktda odamning diqqat doirasiga sig‘ishi mumkin bo‘lgan narsalar miqdori. Diqatning ko’chishi - diqqatning narsadan ikkinchi bir narsaga, bir faoliyatdan boshqa bir faoliyatga o‘gishi.
- gavda harakatlaridagi bir-biriga uyg’unlikning yo’qolishidan iborat harakat patologiyasi. Dislaliya-tovushlarni noto’g’ri talaffuz qilishdan iborat nutq patologiyasi. Disprat nuqtalar - ko’z pardasining sariq dog’dan teng uzoqlikda emas, balki har xil uzoqlikda joylashgan nuqtalari, idrok qilinayotgan narsa 2 ta bo’lib ko’rinadi.
kishilarning kayfiyatiga, dunyoqarash va e’tikodlariga mos kelmasligidan iborat ijtimoiy xodisa.
etish qobilyatining pasayishi. Disforiya – g’amgin ezilgan kayfiyatli xolat bo’lib, ta’sirchanlik o’zidan norozilik, atrofdagilardan norozilik va tajuvvuzkorlik belgilari bilan namoyon bo’ladigan xolati
muloqotda bo‘ladigan nutq turi.
19
Dipsomaniya-ichkilikka bo’lgan kuchli mayl. Diqqat– ongning muayyan ob’ektlar to‘plami, jarayonlarga (tashqi yoki psixikaga bog‘liq) tanlangan holda yo‘naltirilishidir. Ba’zan nazorat va o‘z-o‘zini nazoratni ham diqqatga kiritishadi.
bo’lib, bir-biridan muayyan masofada turgan nuqtalani qayd qilishda ko’rish o’qlarining uzoqlashuvidan iborat harakat.
nerv
markazidagi kuchli
qo’zg’atuvchanlik qobilyatiga ega bo’lgan qo’zg’alish markazi Dominant – boshqalar bilan muomala va munosabat o‘rnatishda o‘z fikrini o‘tkazish xislatining yorqin namoyon bo‘lishi. Dressirovka-kishilar tomonidan xayvonlarning maxsus o’rgatish orqali ularda turli ko’nikma va malakalar xosil qilinishi. Dromaniya-daydilikka bo’lgan extiros. Dualizm-borliq ham moddiy, ham ruxiy bo’lgan ikki asosdan tashkil topgan deb xisoblovchi falsafiy ta’limot. Dunyo obrazi - insonga dunyoda harakatlana olish uchun mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladigan olam to‘g‘risidagi, boshqa kishilar, o‘zi va o‘z faoliyati to‘g‘risidagi bir butun, yaxlit ko‘p darajali tasavvurlari tizimidir. Bu sub’ektiv kechinmalar tilida yaratilgan tashqi dunyoning ichki modelidir. Ta’kidlash lozimki, bu olamni idrok qilish natijasida hosil bo‘lgan, ichki rejaga noavtomatik tarzda ko‘chirilgan obrazlar emas, balki hayotiy faollikning har biri keyingi momentidagi hodisalarni bashorat qila oladigan, chuqur anglanmagan taxminlar asosida aktiv qurilgan tizimdir. O‘zini va tashqi olamni faol o‘zlashtirish davomidagi tekshirish usullari bilan (sinov va xatolar) yaratiladi.
taasvvurlar va g‘oyalar majmui bo‘lib, u shaxsni ma’lum bir qolipda, o‘z shaxsiy qiyofasiga ega tarzda munosib o‘rin egallashga chorlaydi.
aylangan aferssiya. 20
Do‘stlik – o‘zaro bir- birini tushunuvchi 2 inson o‘rtasida yuzaga keluvchi emotsional ijobiy xisdirodatda bir jins vakillari orasida yuzaga keladi.
holati o‘zgaradi,holati o‘zgarsa, a’zolarning amali o‘zgaradi. Bas, amal holatga,holat ilmga, ilm fikrga tobe’dir. Abu Homid al-G’azzoliy
boradigan nerv yo’li. Egotsentrizm-egoizmning eng tuban darajasi, u 3 shaxsiy manfaatlari va extiyojlarini qondirish ga kuchli xirs quyib, jamiyat manfaatlarini mensimasliklan iborat xarakter xislat Egoizm-o’z shaxsiy manfaatlarini jamiyat, gurux manfaatlaridan kjori qo’yishga kuchli intilishda ifodalanadigan salbiy harak-ter-xislat. Ego ideal-Ota-onalar tomonidan bolaga o’rgatilgan o’z-o’zini takomillashtirishning aniq standartlaridan iborat super egoningbir kirrasi. Ego-psixoanalizda ijtimoiy dunyo bilan samarali hamkorlik qilish uchun zarur bo’ladigan idrok, tafakkur, malaka va psixik faollikning boshqa hamma kurinishlarini o’z ichiga oladigan shaxs qurilmasi.
yetishmovchilikni aks ettiruvchi psixik yoki fiziologik keskinlik holatidir. Ehtiyojlar holat sifatida sub’ektning hayotiy faolligining shu ma’noda manbai hisoblanadiki, yo’z bergan keskinlikni yo‘qotishga qaartilgan sezilarli ta’sir kuchiga ega.
21
Eksperimental tadqiqot-Bir yoki bir nechta omillarni manipulyasiya qilib va boshqalarni nazorat qilib, sabab-oqibat haqidagi ma’lumotlarni aniqlaydigan tadqiqot.
kechayotgan fikrlarini bayon etish ehtiyojining yuqoriligi. Ekstroversiya-shaxsning tevarak atrofdagi odamlarga, tashqi xodisalarga yo’nalish xolati. Ekstirpatsiya-birorta organnni yoki uning biror qismini butun organizmdan yo’lib olish xolati. Ekstriol lokus nazorat-o’z ma’suliyati sabablarini tashqi sabab bilan boglash. Ekzopsixika-shaxs munosabatlarining tizimini va
uning qiziqishlari,mayillari,ideallari,maslagi,ustunlikqiluvchi,hukumron hissiyotlarni,egallagan bilimlarni tajribalarni qamrab oladi.E.Ijtimoiy voqeliklar ta’siri ostida yuzaga keladi. Eksteriorizatsiya-bu aqlda shakllangan g’oyalarni bevosita tashqi .harakatlarda yoki tashqi faoliyatga kuchirilish xolati.
eksperimental o’rganish ga asoslangan maxsus soxa. Emotsiyalarva motivatsiyalar-atrofimizda sodir bulayotgan xodisalar, bizni urab to’rgan odamlar va ularning xatti-harakatlarini ruxan qanday qabul qilib, ularga bildiradigan xissiy munosabatlarimizni bildiruvchi sifatlarimiz bo’lib, ular ayni vaziyatdagi real xolat larim izdan va ularning ongimizda aks etishidan kelib chiqadi.
emotsional xis qilishi va o’zida shu olamning emotsional manzarasini yaratish. Emotsional xolatlar-shaxsning emotsional kuchi, tezligi va barqarorligi bilan belgilanadigan, voqelikka bo’lgan munosabatida ifodalanadigan turli yoqimli va yoqimsiz kechinmalar.
22
Emotsiya- (lotincha)-emotsion so’zidan olingan bo’lib, to’lqinlanmoq ma’nosini anglatadi.Shaxsning voqelikka bo’lgan o’z munosabatini xis qilishdan kelib chiqadigan, uning extiyoj va qiziqishlari bilan bog’liq bo’lgan kechinmalar.
munosabatimizdan kelib chiqadigan yoqimli hamda yoqimsiz kechinmalarni esda qoldirish va esga tushirishdan iborat xotira turi.
o’zini uning urniga qo’yishga harakat qilish, hamdardlik. Entropiya-Har qanday energetik tizimni muvozanat xolatiga intiladi deb tasdiqlovchi termodinamika qonuni. Empirik – sеzgi а’zоlаri оrqаli bilim оlish. Bu tехnоlоgiyadа аsоsiy e’tibоr sеzgi а’zоlаrining tаbiiy rivоjlаngаnlik imkоniyatlаrigа tаyangаn hоldа bilim bеrish vа ulаrni yanаdа tаkоmillаshtirib bоrishgа qаrаtilаdi.
Tоpqirlik, fаоllikni rivоjlаntirishgа хizmаt qiluvchi, o‘quv-izlаnish tа’lim mеtоdi bo‘lib, оptimаllаshgаn (bir nеchа vаriаntlаrdаn eng mа’-qulini, mоsini, muvоfig‘ini tаnlаsh) tаfаkkurni rivоjlаntirаdi.
jarayonlarining xususiyatlarini,ihtiyorsiz harakatlarni aks ettiradi.E.biologik shart-sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Epilepsiya-davriy ravishda takrorlanadigan tutqanoqlanib xushsizlanish yoki qisqa muddatli psixik buzilish, ongning qorong’ulanishi bilan kechadigan nerv ruxiy kasalligi.
qo’zg’alish jaxldor, gazabli affekt bilan kechadigan xolat. Ergograf-mushaklarning ishini grafik usulda ifodalashda qo’llaniladigan, ayniksa, toliqish jarayonini o’rganishda qo’llaniladigan asbob. Erkin assotsiatsiya-Individum qanchalik absurd, sharmandali va mantiksiz bo’lmasin, kallasiga nima kelsa, shuni erkin gapirishi jarayonida ongeizlikni o’rganadigan psixoanalitik usul.
23
Eruditsiya-barcha ijobiy aql sifatlariga ega bo’lish, ukimishlilik, fanning biror soxasini chuqur bilishlik. Eslash-avval idrok qilingan narsa va xodisalarni bevosita takror idrok kilmagan xolda esga tushurishdan iborat xotira jarayoni. Estetik xislar-shaxsning tabiat, jamiyat va inson xulq-atvoridagi go’zal narsa-xodisalarni, xislatlarni idrok hamda tasavvur qilish, ular haqida o’ylah munosabati bilan kechiriladigan alohida yoqimli xislar.
bo’lgan muxtojligini sezishdan iborat extiyojturi. Esteziometr-teri sezgirligini ulchaydigan asbob turi. Etnotsentrizm-O’z etnik guruxi va madaniyatining ustunligiga ishonch va mos ravishda boshqa guruxlarni nazar pisand kilmaslik. Evristika-samarali maxsuldor ijodiy tafakkurni o’rganuvchi fan. E’tiqod – shaxning shunday ongli yo‘nalishki, o’nga o‘y- qarashlari, prinslari va dunyoqarashga mos tarzda yashashga imkon beradi, e’tiqodning predmeti tarlicha bo‘ladi. Vatanga, dinga, fanga, kasbga, axloqiy normalarga, oilaga, go‘zallika va sho’nga o‘xshash. Extiros – o’zoq vaqt davom etadigan va barqaror bo‘lgan ematsional xolat. Extiyotkorlik-shaxsning o’z-o’ziga va atrofdagi kishilarga, davlat, oila hamda shaxsiy mulkka me’yor bilan avaylab munosabatda bo’lishda ifodalanadigan ijobiy xarakter xislati.
obrazlarini ongda aniq, to’liq va yorkin xolda uzoq vaqt saqlab kola olish qobilyatida ifodalaydigan ruxiy xodisa
sifatlanadigan yakkol tasavvur obrazlari. Eyforiya-mayllarning ko’tarilishi bilan kechadigan kuvonchli, ko’tarinki kayfiyat. Eytrofobiya-shaxsning ko’pchilik davrasida izza bo’lishdan, o’zini yukotib qo’yishdan qo’rqish xolati. |
