O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti
Download 0.55 Mb. Pdf ko'rish
|
oquv tarbiya jarayonida kreativ talimning orni
- Bu sahifa navigatsiya:
- PEDAGOGIKA FAKULTETI 5140800 – PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA YO„NALISHI BITIRUVCHISI
- O„QUV TARBIYA JARAYONIDA O„QUVCHI YOSHLARDA KREATIV TA‟LIMNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI
- Bitiruv malakaviy ishining maqsadi
- Bitiruv malakaviy ishining ob‟ekti
- Bitiruv malakaviy ishining amaliy ahamiyati
- Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi
- I BOB. O„QUV TARBIYA JARAYONIDA O„QUVCHI YOSHLARDA KREATIV TA‟LIMNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI
- Shaxs individual xususiyatlarining egalik darajasi Individual pedagogik- psixologik xususiyat
- xatti-harakatlari Layoqat
|
O„ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O„RTA MAXSUS TA‟LIM VAZIRLIGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKULTETI 5140800 – PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA YO„NALISHI BITIRUVCHISI AKBAROV XOTAMBEK SOIBJON O‟G‟LINING “O„QUV TARBIYA JARAYONIDA KREATIV TA‟LIMNING O„RNI” MAVZUSIDAGI BITIRUV MALAKAVIY ISHI Ilmiy rahbar: F. Komilova Andijon – 2014 2
O„RNI KIRISH I BOB O„QUV TARBIYA JARAYONIDA O„QUVCHI YOSHLARDA KREATIV TA‟LIMNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI 1.1
O„quv- tarbiya jarayonida kreativ ta‟limni shakllantirish tadqiqot muammosi sifatida
1.2
Shaxs qobiliyati, iqtidorining pedagogik-psixologik tarkibiy tuzilmasi va o„ziga xos jihatlari
2.1
O„quvchilar faoliyati jarayonida kreativ qobiliyatlarini shakllantirishning tizimliligi va izchilligi 2.2 O„quv-tarbiya jarayonida kreativ ta‟limni takomillashtirishda tasviriy faoliyatning o‟rni 2.3
O„quvchi yoshlarda ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishning tashkiliy- texnologik va metodik jihatlari
3
Mavzuning dolzarbligi. O„zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so„ng mavjud imkoniyatlarni aholining ijtimoiy va iqtisodiy muammolarini asta sekinlik bilan yechishga qaratdi. Ayniqsa, yoshlarga g„amxo„rlik ko„rsatishga alohida e‟tibor berib kelinmoqda. Yoshlardagi shijoat va intilishni alohida pedagogik muammo sifatida o„rganish esa ularni hayotga tayyorlash jarayonini yanada takomillashtirishga xizmat qiladi. O„zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning «Bugungi kunda Vatan taraqqiyoti, yurt tinchligi, farovon hayotga erishish, xalqaro maydonda munosib o„rin egallashdek ezgu maqsadlarga yetish yo„lida biz tayanchimiz va suyanchimiz bo„lmish yoshlarimizga beqiyos orzu-umidlar bilan qaraymiz» 1 degan so„zlari hozirgi yoshlarga bo„lgan cheksiz hurmat va e‟tibor belgisidir. 2014 yil O„zbekiston Prezidenti I.A.Karimov tomonidan «Sog„lom bola yili» deb e‟lon qilindi va mamlakatimiz oila mustahkamligi, yurt, mahalla obodligi, farzandlar kamoli, barkamol avlodning kelajagi uchun davlatimiz tomonidan barcha shart-sharoitlar yaratilmoqda. Mustaqillik yillarida O„zbekiston Respublikasida qobiliyatli yoshlarni aniqlash, ularga ta‟lim-tarbiya berish va ularni qo„llab-quvvatlash masalasiga davlat siyosati darajasida ahamiyat berila boshladi. Qobiliyatli yoshlarni moddiy va ma‟naviy jihatdan qo„llab-quvvatlash, ularni ijodiy faoliyatga rag„batlantirish maqsadida tashkil etilgan «Umid», «Ulug„bek» va «Iste‟dod» jamg„armalari «Nihol» va «Zulfiya» mukofoti tanlovlari, «Yangi avlod» va «Kelajak ovozi» ko„rik tanlovlari ana shu e‟tiborning yorqin ko„rinishidir. Bunday ko„rik-tanlovlar ming-minglab yosh iste‟dod egalarini kashf etayotgan Vatanimiz ravnaqidagi yutuqlar hisoblanadi. Mazkur jamg„arma va ko„rik-tanlovlarning asosiy yo„nalishlari ana shu e‟tiborning yorqin ko„rinishidir. Kollej o„quvchilarida ijodiy qobiliyatning namoyon bo„lishi ular tomonidan kasbiy faoliyatni samarali yo„lga qo„yishda ham o„ziga xos ahamiyat kasb etadi. Binobarin, ijodiy qobiliyatli o„qituvchi ta‟lim va ma‟naviy-ma‟rifiy ishlar
1 “Маърифат” газетаси 2008 йил 5-январь, №1. 4 jarayonini o„zgacha bir ko„tarinkilik asosida tashkil etishga erisha oladi. Qobiliyatlilik o„quv mashg„ulotlari va ma‟naviy-ma‟rifiy tadbirlarni noan‟anaviy shakl, metod va vositalar yordamida uyushtirishga yordam beradi. Shuningdek, o„quvchilarni ta‟lim jarayonida faol ishtirok etishga, ma‟naviy-ma‟rifiy tadbirlarda ixtiyoriy qatnashishga, o„z imkoniyatlarini namoyon etishga rag„batlantiradi. Respublikada amalga oshirilayotgan ta‟limiy islohotlar samarasi bo„lgan – kasb-hunar kollejlari va akademik litseylar faoliyatini samarali yo„lga qo„yishda ham ularga qobiliyatli o„quvchilarni jalb etish, ularning qobiliyatini yanada rivojlantirish o„ziga xos ahamiyatga ega. Aynan O„zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 29-fevraldagi PK- 805 sonli qaroriga asosan «Yoshlar yili», «Barkamol avlod yili»Davlat dasturi, undagi «Bolalarning ijodiy iqtidorini va qobiliyatini barvaqt aniqlash uchun shart- sharoitlar yaratish» bo„limi yuqoridagi maqsadni amalga oshirishda juda katta dasturilamal bo„lib xizmat qiladi. Prezidentimizning «Yuksak ma‟naviyat – yengilmas kuch» nomli asarida ta‟kidlanganidek, «Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni,
mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidagi obro„-e‟tibori avvalambor farzandlarimizning unib-o„sib, ulg„ayib, qanday inson bo„lib hayotga kirib borishiga bog„liqdir. Biz bunday o„tkir haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak» 2 degan so„zlari yoshlarimiz takdiriga befarq bo„lmaslik va ularni xayot yo„llariga chiqib olishiga amaliy yordam berib borishimizni taqozo kiladi. O„zbekiston Respublikasi «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning malakali mutaxassislarni tayyorlash borasidagi talablaridan kelib chiqqan holda pedagogik kollej o„quvchilarining qobiliyatini rivojlantirish tadqiqot yo„nalishi hisoblanib, kollej
o„quvchilari qobiliyatini rivojlantirish asoslarini ishlab chiqish
zaruriyatining kun tartibiga qo„yilishi muammoning dolzarbligini belgilaydi. Bu muammo o„tgan asrning yetmishinchi yillaridan boshlab pedagogik va pedagogik-psixologik yo„nalishlarda keng ko„lamda tadqiq etilganligini ko„rsatdi.
2 Каримов И.А. “Юксак маънавият – енгилмас куч” Тошкент: Маънавият, 2008, - Б. муқовада 5 M.G.Davletshin, E.G„oziev, Sh.Baratov, A.A.Leontev, V.S.Merlin, R.S.Nemov, R.V.Ovcharova va boshqalarning ishlarida shaxs qobiliyati, uning turli yo„nalishlarda namoyon bo„lishi, qobiliyatli o„quvchilarning o„ziga xos pedagogik- psixologik xususiyatlari, o„quvchi qobiliyatini rivojlantirish omillari va pedagogik shart-sharoitlari kabi masalalar o„z aksini topgan. M.G.Davletshin, E.G„oziev, R.S.Nemov, A.B.Orlov, A.A.Leont‟ev, E.Z.Usmonova va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlarda ham aqliy va jismoniy qobiliyat, ularni rivojlantirish shartlari, qobiliyatlilikning umumiy va xususiy ko„rinishlari, qobiliyatli o„quvchilarni o„qitish muammolarining yoritilishiga alohida o„rin ajratilgan. O„quvchi qobiliyatini rivojlantirishda ta‟lim muassasasi va oilaning o„rni, o„qituvchilar hamda oila a‟zolarining o„quvchi qobiliyatini rivojlanti-rishdagi ishtiroki, o„quvchi qobiliyatini rivojlantirishga nisbatan umumiy va yakka tartibda yondoshuv masalalari B.G.Ananev, L.A.Golovey, N.A.Griщenko, Ye.A.Klimov, N.Samoukinalarning ishlarida o„z aksini topgan. Qobiliyatli bolalarni tanlash va ularni o„qitish bir qator pedagogik shart- sharoitlarni taqozo etadi. Bunday sharoitlardan biri ta‟lim muassasalariga qobiliyatli o„quvchilarni jalb etishga yordam beruvchi maxsus metodikalarga egalik hisoblanadi.
yoshlarda kreativ ta‟limni shakllantirishning nazariy-metodologik asoslari mohiyatini o„rganish.
qobiliyatini shakllantirishning mazmuni, vositalari va yondoshuvlari. Bitiruv malakaviy ishining ob‟ekti: o„quv-tarbiya jarayonida o„quvchi kreativ qobiliyatini aniqlash jarayoni. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari quyidagicha belgilandi va ijobiy hal etildi:
O„quv- tarbiya jarayonida kreativ ta‟limni shakllantirish tadqiqot muammosi sifatida nazariy asoslari ishlab chiqildi 6 Shaxs qobiliyati, iqtidorining pedagogik-psixologik tarkibiy tuzilmasi va o„ziga xos jihatlari keng ko„lamda o„rganildi, omillar aniqlandi. O„quvchilar faoliyati jarayonida kreativ qobiliyatlarini shakllantirishning tizimliligi va izchilligiga nisbatan yangicha yondoshuvni qaror topishiga erishildi. O„quvchi yoshlarda ijodkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishning tashkiliy- texnologik va metodik jihatlari belgilandi. O„quvchilarning ijodkorlik (kreativlik) qobiliyatlarini rivojlantirishda to„garaklarning o„rni va roli aniqlandi. Barkamol shaxs va malakali mutaxassisni shakllantirishga xizmat qiluvchi O„zbekiston Respublikasi milliy istiqlol mafkurasi, pedagogik-psixologik- pedagogik ta‟limot, ilmiy bilim, didaktika tarbiya nazariyasi, pedagogik texnologiya g„oyalari, interaktiv metodlar ustivorligi bitiruv ishining
oshirish hamda ilmiy farazni tekshirish uchun tadqiqotning quyidagi nazariy va empirik metodlari kompleksidan foydalanildi; tahlil, sintez,
qiyoslash, umumlashtirish, interpretatsiya, mavhumlashtirish va konkretlashtirish, kuzatish, suhbat, o„zaro munosabat, pedagogik eksperiment.
O„zbekiston Respublikasining Konsitutsiyasi, O„zbekiston Respublikasi Oliy majlisi tomonidan qabul qilingan Qarorlar, ta‟lim-tarbiyani yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish borasidagi pedagogik olimlar tomonidan yaratilgan biti ruv ishimiz mazmunida o„z ifodasini topgan qarashlar, tadqiqot muammosi doirasida amalga oshirilgan tajriba sinov ishlari, tavsiyalar tadqiqot uchun nazariy-amaliy manbalar bo„lib xizmat qiladi. Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi: kirish, 2 bob, 5 qism, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro„yxati va 65 sahifadan iborat. 7
KREATIV TA‟LIMNI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY- METODOLOGIK ASOSLARI 1.1 O„quv- tarbiya jarayonida kreativ ta‟limni shakllantirish tadqiqot muammosi sifatida Muayyan jamiyatda asrlar davomida ijtimoiy munosabatlarni yo„lga qo„yishda shaxsning fiziologik, pedagogik-psixologik va jismoniy rivojlanishiga ko„ra yondashish tajribasi shakllangan. XX-asrning ikkinchi yarmidan boshlab psixologiya fanida shaxs iqtidori, qobiliyatlilik darajasi, qobiliyatni maqsadli rivojlantirish masalalarini tadqiq etishga kirishildi. N.S.Leytes, M.Karne, V.S.Blum, B.Klark, J.Uitmor, A.Sh.Shvedel, R.S.Stounberner, L.Termen kabilar tomonidan qobiliyatlilik va uning darajalarini belgilovchi mezonlarning ishlab chiqilishi, shuningdek, qobiliyatli shaxslarning o„ziga xos pedagogik-psixologik sifatlarining tadqiq etilishi hamda ular bilan munosabatni to„g„ri tashkil etish yuzasidan tavsiyalarning ilgari surilishi nafaqat soha rivojini ta‟minlab qolmay balki, qobiliyatli shaxslarning “cheksiz imkoniyatlari”dan samarali foydalanish mumkinligini ko„rsatib berdi. J.Uitmor quyidagi omillar bolalarda alohida qobiliyatning namoyon bo„lishiga zamin yaratishini asoslab berdi: 1. Mukammallikka intilish (perfeksionizm). Qobiliyatli bolalar uchun kamolotga intilishning ichki ehtiyojiga egalik xosdir. Ular yuqori natijalarni qo„lga kiritmagunlaricha tinchimaydilar. Buning ilk ko„rinishi juda yoshlikdan ko„zga tashlanadi. 2. Qoniqmaslik tuyg„usiga egalik. O„z-o„ziga bunday munosabatda bo„lish qobiliyatlilar nima bilan shug„ullansa ularning barchasida mukammal bo„lishga intiluvchi bolalarga xos xususiyat sanaladi. Ular shaxsiy yutuqlariga tanqidiy
8 yondashadilar, ko„p holatlarda ulardan qoniqmaydilar, bundan o„z-o„zini noto„g„ri va past baholash hissi yuzaga keladi. 3. Noreal (amalga oshish imkoniyati kam bo„lgan) maqsadlarga egalik. Qobiliyatli bolalar odatda o„z oldilariga yuksak maqsadlarni qo„yadilar. Qo„yilgan maqsadlarga erishish imkoniyatiga ega bo„lmasalar, ular tashvishlana boshlaydilar. Boshqa tomondan qaraganda, mukammallikka intilish yuksak yutuqlarga erishish imkonini beruvchi kuchdir. 4. O„ta sezgirlik. Qobiliyatli bolalar eshitish imkoniyatining yuqoriligi tufayli ular munosabat va aloqalarni yaxshi tushunadilar, ular nafaqat o„zlariga, shu bilan birga atrofdagilarga nisbatan ham tanqidiy munosabatda bo„ladilar. Qobiliyatli bolalar
juda ta‟sirchan bo„lib, ular atrofdagilardan o„zlariga nisbatan bildirilayotgan yoqimsiz so„z yoki so„zsiz harakatlarning paydo bo„lishi bilanoq qabul qiladilar. Doimiy ravishda turli ko„rinishdagi salbiy ta‟sirlarga javob beraverish oqibatida bunday bolalar ko„p hollarda giperfaol va tez chalg„iydigan bo„lib qoladilar. 5. Kattalarning e‟tiborlariga ehtiyoj sezish. Tabiatan qiziquvchanliklari va bilishga bo„lgan intilish ko„p hollarda o„qituvchilar, ota-onalar va boshqa katta yoshli kishilarning e‟tiborlari o„zlarigagina qaratilishini xohlaydilar. Bu boshqa bolalar bilan munosabatlarda bunday istakni keskinlashtiruvchi ziddiyatni keltirib chiqaradi. 6. Sabrsizlik. Qobiliyatli bolalar ko„p holatlarda aqliy jihatdan o„zlariga nisbatan past salohiyatga ega bolalarga nisbatan sabrsizlik bilan munosabatda bo„ladilar. Shu sababli ular toqatsizlik va sabrsizlikni ifodalovchi tashqi tanbehlarga duch keladilar. O„quvchilarning qobiliyat va iqtidorini rivojlantirishda ular uchun maxsus dasturlarni ishlab chiqish muhim omillardan biri sanaladi. 1980 yillarda amerikalik olimlar M.Karne, A.Shvedel va S.Minnemayerlar o„quvchilar qobiliyati va iqtidorini rivojlantirish maqsadida maxsus dasturlarni ishlab chiqishda quyidagi tamoyillarning inobatga olinishi muhim ekanligini alohida qayd etib o„tganlar: 1. Har bir bola takrorlanmas, o„ziga xos xususiyatlarga ega.
9 2. Qobiliyatli bolalar o„zlariga nisbatan nihoyatda tanqidiy yondashadilar va ko„p hollarda u qadar ijobiy bo„lmagan “Men” obraziga egaliklari bilan ajralib turadilar. 3. Oila qobiliyatli bolalarga ta‟lim berishda yetakchi o„rinni egallashi lozim. 4. Qobiliyatli bolalar uchun ishlab chiqiladigan dasturda ularning qiziqish va ehtiyojlariga muvofiq keluvchi turli-tuman o„quv materiallari o„rin olishi kerak. 5. Qobiliyatli bolalar uchun ishlab chiqiladigan dastur uning har tomonlama – harakat, hissiy, shuningdek, muloqot malakalarini shakllantirishdagi o„zaro mutanosiblikni ta‟minlashi hamda ularni rivojlantirishga yordam bera olishi zarur. 6. Qobiliyatli bolalar “bilimlarni o„rtacha o„zlashtiruvchi” o„quvchilar bilan bir guruh (sinf)da o„qitilganda xuddi o„zlari singari qobiliyatli bolalar bilan muloqot qila olish imkoniyatlariga ega bo„lishlari kerak. 7. Bu kabi dasturlarni amalga oshirishga maxsus tayyorgarlik va qobiliyatli bolalar bilan ishlash tajribasiga ega mutaxassisning rahbarlik qilishi yuqori natijalarni qo„lga kiritishga imkon beradi. 8. Qobiliyatli bolalar uchun namunaviy dasturlar o„quvchilarni bir ta‟lim muassasasida uzluksiz o„qitishni talab etadi. 9. Ota-onalar va mutaxassislar uchun bola oldiga qo„yiluvchi maqsadlar va ularni amalga oshirish yo„llarini aniqlashga bo„lgan munosabatlarda hamkorlik qilish muhim sanaladi. 10. Dasturning ajralmas qismi bola muvaffaqiyatlarini baholovchi tizim bo„lishi lozim. 11. Dastur o„zida ota-onalar ham muhim rol o„ynaydigan qobiliyatlilikning namoyon bo„lishini ta‟minlovchi yaxshi tashkillashtirilgan, samarali va doimiy harakatdagi tizimni qamrab olishi lozim. 12. Dastur bolaning rivojlanishini ta‟minlovchi hamda bir darajadan ikkinchi darajaga samarali va izchil o„tishi uchun zarur imkoniyatga ega bo„lishi zarur. 13. Dastur maqsadlariga erishishga bo„lgan intilishni rivojlantira olishi kerak. 14. Ijodiy qobiliyatni rivojlantirish – dasturning muhim maqsadlaridan biri sanaladi.
10
15. Qobiliyatli rahbarlarni iqtidorli bolalarga ta‟lim berishga jalb etishning zaruriy yo„llarini topish maqsadga muvofiqdir. Manbalarda “qobiliyat”, “iqtidor”, “iste‟dod” va “salohiyat” tushunchalarining garchi yagona negizga ega bo„lsa-da, biroq turli darajadagi xususiyatlarni ifodalashi alohida ta‟kidlab o„tiladi. Jumladan, qobiliyat “shaxsning muayyan faoliyati yuzasidan layoqati va uning ishni muvaffaqiyatli bajarishidagi o„ziga xos imkoniyatlarni ifodalovchi ruhiy xususiyatlar”, “shaxsning ma‟lum faoliyatidagi muvaffaqiyatlarini va osonlik bilan biron faoliyatni egallay olishini ta‟minlaydigan individual pedagogik-psixologik xususiyatlar” sifatida e‟tirof etilsa, “insonning o„z xatti-harakatlariga nisbatan sub‟ektiv munosabati” esa iqtidor deya talqin etiladi. Mavjud manbalarda shaxsning o„zgalardan farqli xususiyatlarini anglatishga xizmat qiluvchi individual xususiyatlarga egalik turli darajada bo„lishiga va darajasiga ko„ra shaxsga muayyan nisbatlar berilishiga alohida e‟tibor qaratiladi. Chunonchi (1.1-jadval): Shaxs individual xususiyatlarining egalik darajasi Individual pedagogik- psixologik xususiyat Namoyon bo„lish darajasi yoki holati Xususiyat egasining maqomi Shaxs xatti-harakatlari Layoqat Muayyan ish- harakatni bajara olish yoki faoliyatni tashkillashtira bilish
hamda faoliyatni tashkillashtirish davrida samaradorlikka erishish mumkinligi haqida qisman bo„lsa-da, o„ylab ko„radi. Biroq o„zgalardan farqli ravishda bu jarayonni tezkor, sifatli bajarish yoki yuqori natijalarga erishish 11
imkoniyatiga ega bo„lmay, umumiy natijalargagina erishadi (102)
Tug„ma xususiyatga ega bo„lib, muayyan yo„nalishlarda faoliyatni tashkil etish yoki xatti-harakatlarni amalga oshirishga dadil kirishadi, o„ziga nisbatan ishonchi mavjud
Qobiliyatli Ma‟lum faoliyatni tashkil etish yoki xatti-harakatni bajarishda boshqalarga nisbatan samarali ishlaydi, ularga nisbatan kam vaqt sarflaydi. Bilim olish, malaka hosil qilish orqali qobiliyatini takomillashtirib boradi
Iqtidor Shaxsning o„z xulqi va qilmishlariga nisbatan haq ekanligiga komil ishonchi qat‟iyligi natijasida namoyon bo„ladi
Iqtidorli Biror soha bo„yicha layoqatini ongli ravishda sezgan odam o„zidagi qobiliyatini to„la namoyon qilish uchun qat‟iyat ko„rsatadi. Kuch-quvvatini ayamaydi va kutilgan natijasiga – maqsadiga yetadi, ya‟ni o„zini bor bo„yicha ko„rsata biladi. ... mardlik, chidamlilik, o„z-o„zini boshqara olish, tashabbuskorlik kabi xislat va fazilatlarga ega bo„lishadi, o„z xatti-harakatlariga hamisha tanqidiy ko„z bilan qaraydilar, doimo olg„a intiladilar, erishgan samaralari bilan cheklanib qolmaydilar (давоми) 12
Download 0.55 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|