O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti umumiy psixologiya

"Kadrlar tayyorlash milliy dasturi" (1997 yil) ta’lim oldiga mustaqil fikrlovchi shaxsni shakllantirish muammosini kuygandir.
Prezidentimiz I.A.Karimov ta’kidlaganlaridek: o‘qituvchining bosh vazifasi o‘quvchilarda mustaqil fikr yuritish Ko‘nikmalarini xosil kilishdan iboratligini kupincha yaxshi tushunamiz, lekin afsuski, amalda, tajribamizda unga rioya kilmaymiz.
Demokratik jamiyatda bolalar, umuman xar bir inson erkin fikrlaydigan etib tarbiyalanadi. Agar bolalar erkin fikrlashni urganmgasa, berilgan ta’lim samarasi past bulishi mukarrar. Albatta, bilim kerak, ammo, bilim uz yuliga. Mustaqil fikrlash xam katta boylik.
Hozirgi zamon o‘quv muassasalarining vazifasi yosh avlodni mustaqil fikrlashga urgatishdir. Albatta, fikrlashda xam individual farklar mavjud. Fikrlashni bilish - bu insonning aklidir.
Aklning kuyidagi sifatlarini ajratish mumkin:
1. Mazmundorlik (boyligi, chukurligi, xukmga boyligi).
2. Fikrlashning kengligi (keng va tor) va chukurligi, nazariya va amaliyotning uzviyligiga bog‘liqdir. Amaliyot, xukmning gugriligi mezonidir.
3. Fikrlashning mustaqilligi - umumiy tajribani kullay olish, shaxsiy fikrga ega bulishi, tajribaga munosabat bildirish.
4. Aklning tashabbuskorligi.
5. Aklning egiluvchanligi, vazifani standart echishdan kochish.
6. Aklning tankidiyligi, uz ishini anik baxolay olish, uni ulchash.
7. Aklning maxsuldorligi.
8. Fikrning ketma-ketligi.
9. Tafakkurning tezligi.
Akl haqida ayrim olimlar va arboblarning fikrlari keltirilgan. "Ulug akl egalari uz oldilariga maqsad kuyadilar, kolgan odamlar uz istaklari ortidan ergashadilar" (Vashington Irving).
"Akl - bu yaxshi tashkil etilgan bilimlar tizimidir» (K.D.Ushinskiy).
Yukorida aytib utilgan barcha sifatlar yosh uzgargan sari uzgarib boradi. Ijodiy ishda fikrlashning mustaqillngi va tankidiyligi zarur bo‘lib, u akliy faoliyatning produktivligini ta’minlaydi.
Ko‘nikma va malakalarni shakllantirish
Ko‘nikma va malakalarni shakllantirish bilimlarni uzlashtiribgina kolmay xilma-xil Ko‘nikma va malakalarni xosil kiladilar. Ko‘nikma - mashk kilish natijasida yuzaga kelgan xattixarakatlarning avtomatlashgan usuli. Fiziologik jixatdan Ko‘nikma bosh miyaning katga yarim sharlari pustlogida xosil bo‘lib, vaktinchalik nerv boglanishlarining barkaror tizimining funksiyasini ta’minlaydi. Dinamik-stereotiplarni yaratish sharoitlari bir vaktning uzida avtomatlashgan akt bilan murakkab analitik-sintetik faoliyatni yuzaga keltiradi. Buning natijasida nafakat Ko‘nikmalar, balki malakalar xam yuzaga keladi.
Malaka - oldinga kuyilgan maqsad va xatti-xarakat sharoitidan kelib chikadigan muvaffakiyatli xarakatlar usulidir. Malakalarxatti-xarakatning maqsad va konkret shart-sharoitlariga tegishli bo‘lgan xolda doimo suyanadi. Odam ishni kanchalik yaxshi bilsa, uni shunchalik malakali amalga oshiradi va undan foydalanadi.
Ko‘nikma va malakalar xatti-xarakat uslubi bula turib, ma’lum faoliyat turiga karab ishlab chikarish, o‘quv, ijtimoiy, sport, tashkiliy, texnik faoliyat, ilmiy faoliyat, san’at soxasidagi Ko‘nikmalar va boshkalar bulishi mumkin. Lekin, barcha faoliyat turlarida kullaniladigan Ko‘nikma va malakalar mavjud: bular xarakat, sensor, akliy Ko‘nikma va malakalardir. Xarakat Ko‘nikmalariga jismoniy mexnat, sport va o‘quv Ko‘nikmalari {xat yozish, tez o‘qish va xokazo) kiradi. Sensor Ko‘nikma va malakalarga ulchov, yoruglik, ovoz va simvolik ma’lumotlarni tez va to‘g‘ri kabul kilish bilan bog‘liq bo‘lgan va boshkarish markazlarida takrorlab borishlar kiradi.
Akliy Ko‘nikma va malakalarga — kuzatish usullari, malakalarni rivojlantirish, ogzaki va yozma xisob-kitobni ishlab chikish, xarakatlarga yunaltirish, kitob bilan ishlash, arxiv materiallarini yikish, ilmiy tajriba o‘tkazish va xokazo, Ko‘nikmalar mashk natijasida yuzaga keladi, ya’ni bunda maqsad sari yunaltirilgan (doimiy) kaytarish mustaxkamlashga olib keladi va samarali usullar asosida kayta-kayta kaytarilishi amalga oshiriladi.
Inson tomonidan egallangan Ko‘nikma va malakalar yangi Ko‘nikmalarni shakllantirishiga ta’sir kursatadi.
Konuniyatlar:
1. Ko‘nikmaning xosil bulishining notekis jarayoni. Bu mashklarning egri grafigida namoyon bo‘ladi. Yukorida keltirilgan rasmda buni kurish mumkin.
2. Ko‘nikmalarning kuchishi. Ijobiy Ko‘nikmalarning yangilarini shakllanishiga ta’siri kuchish deyiladi. Ko‘nikmalardagi salbiy ta’sir esa interferensiya deb ataladi, bunda eski Ko‘nikma yangisining shakllanishiga xalakit beradi.
3. Ko‘nikmani progressiv va regressiv - Ko‘nikma uzok vakt mikdorida xizmat kilishi uchun undan foydalanish lozim. Aks xolda deavtomatlashtirish yuzaga kelib, zarur xarakatlar uz tezligi, yangiligi, anikligi va avtomatlashtirilgan xarakatlarni ta’minlovchi xususiyatlarini yukotadi.
Odatlar - bu shunday xatti-xarakatlarki, ular uz-uzidan, avtomatik tarzda yuz beradi. Odatlarni insonning madaniy va alokiy xulkida axamiyati katga.
Ta’lim boshkariladigan jarayoni bu.lib, bunda xar bir bolaning xarakati kadamba-kadam nazorat kilinadi, o‘qituvchi xar bir boskichda o‘quvchining bilimlarini malakalarini o‘zlashtirish haqida axborot olib turadi, yangi material avvalgi materialni o‘zlashtirishga karab takdim etiladi.
O‘quv faoliyatini boshkarish
Boshkaruv bu shunday yunaltiruvchi kuchki, u insonlardagi ijodiy potensial imkoniyatlarini oladigan sharoitlarni yuzaga chikarishni maqsad kilib kuyadi. Shunday ekan, o‘qituvchining ta’lim-tarbiya jarayonini to‘g‘ri va okilona boshkara olishi o‘quvchi shaxsi kamolotida nixoyatda kattadir.Faoliyatdan kugaladigan natija psixologiyada maqsad deyiladi. O‘quv jarayonining boshkarilishi ikkita asosiy maqsadni kuzda tutadi. Ulardan birinchisi, o‘quv jarayonini to‘g‘ri tashkil eta olish, ikkinchisi esa o‘quvchilarning shaxsiy kizikish va extiyojlarini kondirishdir. Ana shu maqsadlar boshkarishning vazifalarini belgilab beradi, Demak, o‘quv jarayonini boshkarishning:
- birinchi vazifasi tashkiliy bo‘lib, bu -o‘quvchilarning talim va tarbiyasi buyicha ijtimoiy buyurtmalarni kondirishdir;
- ikkinchi vazifasi - bevosita o‘quvchining kizikish va talablarini kondirishga yunaltirilgan xolatdagi ijtimoiy vazifadir. Shuningdek, bu vazifa o‘quvchilarning kutarinkilik, yaxshi kayfiyat va o‘quv jarayonidagi ishchanlikni yuzaga keltirishni xam uz ichiga oladi. Afsuski, kup yillar davomida boshkarishning ana shu ijtimoiy vazifasiga juda kam e’tibor berilgan.
Boshkaruvning ikkinchi vazifasi bu ijtimoiy-psixologikdir. Bu vazifa o‘quvchilarda samarali faoliyat uchun zarur bo‘lgan ijtimoiy-psixologik xolat va xususiyatlarni rivojlantirishga karatilgandir.
Bu xolat va xususiyatlar o‘quvchilarni uzaro jipslashtirish, nazorat, uz-uzini boshkarish, shuningdek, mustaqil ta’lim olishlarini rivojlantirishdan iboratdir.
O‘quv jarayonini boshkarish uchun kuyidagi tarkibiy kismlarni egallashlari lozim:
1. Berilgan o‘quv topshirigini echish uchun vositalar tanlash.
2. Topshiriklarni echish jarayonida uz-uzini nazorat kilish.
3. Uzlashgirilgan bilimlar, malakalar, Ko‘nikmalar sifatini baholash.
4. O‘quv topshiriklarini bajarilganligini tekshirish.
5. Uz oldiga maqsad kuya olish.
6. Turli belgilar bilan predmetning ichki munosabatlari muvofikligini kura olish.
O‘qitishning ikkita usuli mavjud. Biri an’anaviy o‘qitish usuli bunda o‘qituvchi muammoni belgilaydi, vazifalarni aniklanaydi va muammoni echib beradi. O‘quvchi esa masalani echish yullarini eslab koladi va uni echishni mashk kiladi. Bunda o‘quvchilarda reproduktiv tafakkur shakllanadi.
Rivojlantiruvchi ta’lim o‘qitishning muammoli usulida o‘qituvchi o‘quvchilarning bilish jarayonlarini boshkaradi, uni tashkil etadi va nazorat kiladi. O‘quvchi esa muammoni tushunadi. Uni echish yullarini kidiradi va uni echadi. Bunday xollarda o‘quvchi tafakkurining maxsuldorligi oshadi va uning mustaqilligi rivojlanadi.
O‘quvchining o‘qishga bo‘lgan kizikishini rivojlantirish uchun o‘qituvchi kuyidagi koidalarga tayanishi lozim:
1, O‘quv jarayonini shunday tashkil etish lozimki, bunda o‘quvchi faol xarakat kilishi, mustaqil izlanishi, yangi bilimlarni uzi kashf etishi va muammoli xarakterdagi masalalarni echish uchun sharoit izlashi kerak.
2, O‘quvchilarga bir xil o‘qitish usullari va bir turdagi ma’lumotlarni berishdan kochish kerak.
3, Urgatilayotgan fanga nisbatan kizikishning namoyon bulishi uchun ayni shu fan yoki bilim, o‘quvchining uzi uchun kanchalak axamiyatli va muhim ekanligini bilishi kerak.
4, Yangi material kanchalar o‘quvchi tomonidan avval uzlashtirilgan bilimlar bilan bog‘liq bulsa, u o‘quvchi uchun shunchalik kizikarli bo‘ladi.
5, Xaddan ziyod kiyin material o‘quvchida kizikish uygotmaydi. Berilayotgan bilimlar o‘quvchining kuchi etadigan darajada bulishi lozim.
O‘qituvchi urganilayotgan mavzu yoki bilimining axamiyatini kursatish, o‘quvchining o‘quv faolligini oshirish uchun kizikarli misollar, akliy uyinlardan keng foydalanishi lozim.Lekin, ta’limdagi xar bir beriladigan bilim yorkin, kizikarli bulavermaydi, Shuning uchun o‘quvchilarda iroda, katiylik, mexnatsevarlik kabi xislatlarning kamol toptirilishi nixoyatda zarurdir. Ana shu xislatlar o‘quvchining kelgusida uz-uzini nazorat kilishga, uz-uzini baholashga va mustaqil ta’lim olishga asos bulishi kerak.