O‘zbekiston Respublikasi Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti umumiy psixologiya

2.Akademik kobiliyatlar - matematika, fizika, biologiya, ona tili, adabiyot, tarix va boshka shu kabi fanlar soxasiga xos kobiliyatlardir.
Kobiliyatli o‘qituvchi uz fanini fakat xajmidagina emas, balki atroflicha, keng, chukur bilib, bu soxada erishilgan yutuklar va kashfiyotlarni doimiy ravishda kuzata borib, o‘quv materialini mutlako erkin egallab, unga katta kizikish bilan karaydi xamda ozgina bulsada tadqiqot ishlarini olib boradi.
Kupchilik tajribali pedagoglarning aytishlaricha, o‘qituvchi uz fani buyicha bunday yuksak bilim, saviyasiga erishish, boshkalarni koyil kilib xayratda koldirish, o‘quvchilarda katta kizikish uygota olish uchun u yuksak madaniyatli, xar tomonlama mazmunli, keng eruditsiyali (bilimdon) odam bulmogi lozim.
Bunday o‘qituvchilar haqida o‘quvchilar: «Maxmud aka xuddi professorning uzginasi-ya. Biz uning bilmagan birorta soxasi bormikin deb tez-tez uylab turamiz. Darslarga u butun vujudi bilan kirishib ketadi» deydilar. Ba’zan o‘quvchilar uz o‘qituvchisi haqida «Bakir-chakir kiladi-yu, ammo zarracha bilimi yuk» deb butunlay teskarisini aytsalar juda alam kiladi.
3.Perseptiv kobiliyatlar - bu o‘quvchining, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira bilish, psixologik kuzatuvchanlik, o‘quvchi shaxsining vaktinchalik psixik xolatlari bilan bog‘liq nozik tomonlarini tushuna bilishdan iborat kobiliyatdir.
Kobiliyatli o‘qituvchi bolalarning xar kanday mayda-chuyda xatti-xarakatlarida, yorkin ifodalanadigan ayrim tashki xolatlarida xamda ularning ichki dunyosida yuzaga keladigan uzgarishlarni sezdirmasdan bilib oladi. Ana shunday xollarda o‘quvchilar: «Muxabbat opa kimningdir kayfiyatida uzgarishlar bulsa yoki kimdir darsga tayyorlanmasdan kelgan bulsa kuziga karabok bilib oladi», «Bizning o‘qituvchimiz xech kayokka karamasa xam, xamma narsani kurib turadilar» deydilar.
4. Nutk qobiliyati — kishining uz tuygu-xislarini nugk yordamida, shu bilan birga mimika va pantomimika yordamida anik va ravshan kilib ifodalab berish qobiliyatidir. Bu o‘qituvchidan o‘quvchilarga uzatiladigan axborot, asosan, ikkinchi signal tizimi - nutk orkali beriladi. Bunda mazmun jixatidan uning ichki va tashki xususiyatlari nazarda tutiladi. («Biz uchun adabiyot o‘qituvchimiz Nazira opaning darsini eshitishdan katta lazzat yuk. Nazira opamlar shu kadar yaxshi va chiroylik kilib gapiradilarki, xatto tanaffusga chaljnadigan kungirok xam xalakit beradi»).
Darsda kobiliyatli o‘qituvchining nutki xamma vakt o‘quvchilarga karatilgan bo‘ladi, o‘qituvchi yangi materialni tushuntiradimi, o‘quvchilar javobini sharxlab beradimi, o‘quvchilar javobini, ularning xatti-xarakatlari yoki xulk-atvorini ma’kullaydimi yoki tanbex beradimi, xullas nima kilishidan katiy nazar, nutki xamma vakt uzining ishonchliligi, jozibadorligi kabi ichki kuvvat bilan aloxida ajralib turishi lozim. O‘qituvchi nutki, uning talaffuzi anik, ravshan, oddiy va o‘quvchilar uchun tushunarli bulishi kerak. Beriladigan axborotlar shunday tuzilishi kerakki, bunda o‘quvchilarning fikru-zikri va Diqqat-e’tiborini yukori darajada faollashtiradigan bulsin. Buning uchun esa o‘qituvchi urtaga savol tashlab, asta sekinlik bilan o‘quvchilarni to‘g‘ri javobga olib keladi, o‘quvchilarning Diqqat-e’tiborini faollashtiruvchy («Bunda ayniksa ziyrak buling!», «uylab, yana uylab kuring!») suz va iboralarni uz me’yorida ishlatadi.
O‘qituvchi uzun jumlalarni, murakkab ogzaki izoxlarni kiyin atamalarni va zarurati bulmasa, turli ta’riflarni ishlatmasligi lozim. Shu bilan birga o‘qituvchi shuni xam xisobga olishi kerakki, o‘qituvchining lunda-lunda bo‘lib chikkan kiska nutki kup xollarda o‘quvchilarga tushunarsiz bo‘lib kolar ekan. o‘qituvchining uz urnida ishlatiladigan xazil aralash va xayrixoxlik bildiruvchi arzimagan kinoyali nutki o‘quvchilarni juda jonlantirib, o‘quvchilar tomonidan uta yaxshi kabul kilinar ekan.
Kobiliyatli o‘qituvchining nutki jonli, obrazli, anik-ravshan, intonatsiyali va ifodali, emotsiyaga boy, dona-dona bo‘lib, bunda stilistik va grammatik xatolar mutlako bumasligi lozim. Bir xil oxangdagi ezma nugk o‘quvchilarni juda tez toliktirib, ularni zeriktiradi va bexafsala kilib kuyadi. Bu bilan birga bunday nutk I.P.Pavlovning fiziologik ta’limotiga kura, doimiy ta’sir etuvchan kuzgovchiga aylanib, bosh miya katta yarim sharlari pustida tormozlanish jarayonini yuzaga keltirib, o‘quvchini ezma va uykuchan kilib kuyadi. Nutk tezligi kup jixatdan o‘qituvchining individual psixologik xususiyatiga bog‘liq. Ayrim o‘qituvchilar tez gapirsalar, boshkalari sekin gapiradilar, Ammo o‘qituvchi o‘quvchilarning bilimlarini egallab olishlari uchun eng kulay tezlikdagi nutk urtacha jonli nutk ekanligini esdan chikarmasligi lozim. Shoshkalok nutk bilim o‘zlashtirishga xalakit berib, bolalarni tez toliktiradi va muxofaza kiluvchi tormozlanishni yuzaga keltiradi. Uta sekin nutk lanjlik va zerikishga olib keladi. Nutkning balandligi - kattik gapirish xam xuddi shu singari xollarga olib keladi. Xaddan tashkari kattik, keskin, bakirib gapirish o‘quvchilarning asabiga tegib, ularni tez toliktirib, muxofaza kiluvchi tormozlanishini yuzaga keltiradi. Mana shu erda shark mutafakkirlaridan Nasriddin Tusiyning «...o‘qituvchi nutki xech kachon va xech kaerda zaxarxandali, kupol yoki kattik bulishi mumkin emas. Dars paytida o‘qituvchining uzini tuta olmasligi ishni buzishi mumkin...» degan nasixatini keltirishimiz juda urinli bulardi. O‘qituvchining bush, past ovozi yomon eshitiladi. Nutki, imo-ishoralar, turli keskin xarakatlar o‘quvchilarni jonlantiradi. Bu tarika imo-ishoralar va xarakatlar tajribali o‘qituvchilarda uz me’yorida ishlatiladi. Lekin bir xildagi tinimsiz xarakatlarning xaddan tashkari kup bulishi kishining asabiga tegadi.